تقسیم مهندسی آب زایندهرود از شاهکارهای شیخ بهایی بود
در عرف مردم ایران، شیخ بهائی به مهارت در ریاضی و معماری و مهندسی معروف بوده و هنوز هم به همین صفت معروف است، چنانکه معماری مسجد امام اصفهان و مهندسی حصار نجف را به او نسبت می دهند. و نیز شاخصی برای تعیین اوقات شبانه روز از روی سایه آفتاب یا به اصطلاح فنی، ساعت آفتاب یا صفحه آفتابی و یا ساعت ظلی در مغرب مسجد امام در اصفهان هست که می گویند وی ساخته است.
به گزارش اصفهان شرق؛ بهاء الدین محمد بن عزالدین حسین بن عبدالصمد بن شمس الدین محمد بن حسن بن محمد بن صالح حارثی همدانی عاملی جبعی (جباعی) معروف به شیخ بهائی در سال ۹۵۳ ه.ق ۱۵۴۶ میلادی در بعلبک متولد شد. او در جبل عامل در ناحیه شام و سوریه در روستایی به نام “جبع” یا “جباع” می زیسته و از نژاد “حارث بن عبدالله اعور همدانی” متوفی به سال ۶۵ هجری از معاریف اسلام بوده است. بهاءالدین در کودکی به همراه پدرش به ایران آمد و پس از اتمام تحصیلات، شیخ الاسلام اصفهان شد.
وی در علوم فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات تبحر داشت، مجموعه تألیفاتی که از او بر جای مانده در حدود ۸۸ کتاب و رساله است. وی در سال ۱۰۳۱ ه.ق در اصفهان درگذشت و بنابر وصیت خودش جنازه او را به مشهد بردند و در جوار مرقد مطهر حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام جنب موزه آستان قدس دفن کردند.
خدمات شیخ بهائی در یک نگاه
در عرف مردم ایران، شیخ بهائی به مهارت در ریاضی و معماری و مهندسی معروف بوده و هنوز هم به همین صفت معروف است، چنانکه معماری مسجد امام اصفهان و مهندسی حصار نجف را به او نسبت می دهند. و نیز شاخصی برای تعیین اوقات شبانه روز از روی سایه آفتاب یا به اصطلاح فنی، ساعت آفتاب یا صفحه آفتابی و یا ساعت ظلی در مغرب مسجد امام در اصفهان هست که می گویند وی ساخته است.
در احاطه وی در مهندسی مساحی تردید نیست و بهترین نمونه که هنوز در میان است، نخست تقسیم آب زاینده رود به محلات اصفهان و قرای مجاور رودخانه است. همچنین طراحی کاریز نجف آباد اصفهان که به نام قنات زرین کمر، یکی از بزرگترین کاریزهای ایران است و از مظهر قنات تا انتهای آبخور آن ۹ فرسنگ است و به ۱۱ جوی بسیار بزرگ تقسیم می شود را از مرحوم بهائی می دانند. از دیگر کارهای شیخ بهائی، تعیین سمت قبله مسجد امام به مقیاس چهل درجه انحراف غربی از نقطه جنوب و خاتمه دادن به یک سلسله اختلاف نظر بود که مفتیان ابتدای عهد صفوی راجع به تشخیص قبله عراقین در مدت یک قرن و نیم اختلاف داشته اند. ساختمان گلخن گرمابه ای که هنوز در اصفهان مانده و به حمام شیخ بهائی یا حمام شیخ معروف است از شاهکارهای شیخ است، همچنین طراحی منارجنبان اصفهان که هم اکنون نیز پا برجاست به او نسبت داده می شود.
مسجد امام؛ مسجد جامع عباسی
محاسبه جهت قبله مسجد امام توسط شیخ بهایی انجام شده است. این قبله یابی که با استفاده از ابزارهای آن زمان صورت پذیرفته، تنها هفت درجه با جهت واقعی قبله اختلاف دارد. تزیینات عمده این مسجد از کاشیهای خشت هفت رنگ است. در مدرسه جنوب غربی مسجد، قطعه سنگ سادهای به شکل شاخص در محل معینی تعبیه شده است که ظهر حقیقی اصفهان را در چهار فصل سال نشان میدهد و محاسبه آن را شیخ بهایی دانشمند، فقیه و ریاضیدان معروف عهد شاه عباس انجام داده است.
حمام شیخ بهایی
یكی دیگر از كارهای شگفت كه به بهائی نسبت میدهند، ساختمان گلخن گرمابهای است كه هنوز در اصفهان مانده و به حمام شیخ بهائی یا حمام شیخ معروف است. این حمام در سال ۱۰۶۵ ساخته شده و در شعاع ۱۰۰ متری جنوب گنبد نظام الملک (جنوب مسجد جامع عتیق) قرار دارد. مردم اصفهان عقیده داشتند شیخ بهایی گلخن گرمابه را چنان ساخته که با شمعی گرم میشد، در زیر پاتیل گلخن فضای تهی تعبیه کرده و شمعی افروخته در میان آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و خود گفته بود اگر روزی آن فضا را بشکافند شمع خاموش خواهد شد و گلخن از کار میافتد. بعد از مدتی که به تعمیر گرمابه پرداختند و آن محوطه را شکافتند، شمع خاموش شد و دیگر نتوانستند آن را روشن کنند. سیستم گرمایی این حمام از شاهکارهای مهندسی است که با استفاده از قوانین فیزیک و شیمی طراحی و فکر شده است. آب حمام با سیستم «دم و گاز» یعنی از گاز متان فاضلاب مسجد جامع و چکیدن روغن عصارخانه (محلی برای تهیه روغن از دانههای روغنی) شیخ بهایی در مجاورت حمام، روشن میشده است. به این طریق حمام به مدت طولانی تنها با یک شمع روشن میشده است. شیخ بهایی در ساخت حمام از طلا که رسانایی بالایی دارد و در انتقال گرما نقش موثری ایفا میکند، استفاده کرده بود. او به دلیل جلوگیری از سرقت آن، راز ساخت را پنهان نگه داشت.
تقسیم آب زایندهرود
تقسیم صحیح و طریقهٔ مهندسی آب زایندهرود به محلهها و باغات شهر اصفهان از شاهکارهای شیخ بهایی بود. او با محاسبهٔ دقیق و به دست آوردن آمار بارندگی مناطق مختلف اصفهان، حومه و کوهستانهای اطراف و همچنین سرچشمهٔ زایندهرود، طرح دقیق نهرها و شیب و عرض جویبارها و سهم استفادهٔ آب هر باغ و محله و منزل، به اختلاف چندین سالهٔ مردم این منطقه پایان داد. این منطقه تا قبل از تقسیم آب همیشه در حال نزاع و جنگ و خونریزی قبیلهای برای تقسیم آب بود و با این کار شیخ بهائی، این گرفتاری برای همیشه حل شد. شیخ بهائی طرز تقسیمبندی جریان آب زایندهرود را با توجه به محاسبات خیلی دقیق به ۳۳ سهم تقسیم نمود که هر سهم معادل ۵ شبانهروز قسمتی از آب رودخانه است که باید آب موجود در رودخانه به هر محله سرازیر شود که امروزه با نصب دستگاههای مختلف آبسنجها، در نقاط زایندهرود به همان نتیجه رسیدهاند که او در ۴۲۰ سال قبل رسیده بود.
ساخت مسجد چهارباغ روی لجنزار
کار مهم دیگر شیخ بهائی بنای مسجد مشهور چهارباغ است که چون در مسیر یکی از کانالهای آب زایندهرود قرار داشت و امکان نداشت که روی آن همه لجن و آب، ساختمان عظیم و سنگی ساخته شود و ساختمان، با خطر ریزش مواجه میشد، شیخ بهائی دست به ابتکار جالبی زد. شیخ برای انجام این کار پیشنهاد کرد که ابتدا، مقدار زیادی زغال چوب به ضخامت ۲ متر در سرتاسر پی ساختمان پخش کنند و پس از کوبیدن زغال در کف پیها روی آن را با ساروج و شفته پر کرده و پیهای ساختمان را روی ساروج و شفته، قرار دهند. از آنجا که هر چه ملات، بیشتر پا بخورد، چسبندگی گل بهتر شده و خوب عمل میآید از این لحاظ به دستور شیخ بهائی ابتکاری برای هر چه بیشتر پا زدن گلها به کار برده شد که ملات بنای مسجد هر روز زیر پای مردم و کودکان اهل اصفهان بلاوقفه پا بخورد و با هم مخلوط شود. ابتکار شیخ بهائی این بود که دستور داد هر روز صبح چند سکه طلا را در خاک ملاتها بریزند و سپس گل درست کنند و به مردم اطلاع دهند که بیایند و سکهها را برای خود بیابند. مردم، گروه گروه گل ملاتها را از صبح لگدمال کرده و تا غروب، تعدادی سکه برای خود پیدا میکردند و با این روش گل ملاتها کاملاً عمل میآمد؛ یعنی همین کاری که امروزه هم برای گل خاک رس کاشیسازی با ماشینهای مکانیکی مخلوطکن انجام میگیرد. پس از این اتفاق روش ساخت گل مخصوص شیخ بهائی برای بنای ساختمانهای عظیم روی مردابها و لجنزارها، بعدها مورد توجه اروپاییان قرار گرفت و آنها هم برای ساختن ساختمانهای خود از این روش جالب استفاده کردند و ساختمانهای عظیم خود را با این روش ساختند و هنوز هم در بعضی از نقاط به همین روش عمل میکنند. (البته امروزه، این بنا به مدرسهٔ چهارباغ، مشهور است).
ابداع شهر نجفآباد
در دورهٔ صفوی شهر نجفآباد با طرح شیخ بهائی و به پیشنهاد او به عنوان یک شهر جدید احداث شده است. در مورد انگیزهٔ ایجاد شهر نجفآباد نظرات مختلفی وجود دارد و مشهورترین این نظرات این است که، نذورات و عایدات موقوفات منطقهٔ اصفهان، با کاروانی از اصفهان به سوی نجف اشرف میرفت که پس از پیمودن ۲۵ کیلومتر از حرکت باز ایستاد و دیگر پیش نرفت. شیخ بهائی چاره را در این دید که با اذن شاهعباس، محمولات شتران را هزینهٔ بنای شهری کنند به نام نجفآباد. نجفآباد نقشهٔ معماری و شهرسازی پیشرفتهای دارد که گفته میشود نقشهٔ اصلی آن از سوی شیخ بهائی ترسیم شده است و در موزهٔ شهر لیسبون پایتخت پرتغال نگهداری میشود.
خدمات علمی
گذشته از علوم و معارف اسلامی، مهمترین حوزة فعالیت علمی بهائی، ریاضی و سپس معماری و مهندسی است. معروفترین اثر علمی و ریاضی او خلاصة الحساب است که یک دورة ریاضیّات مقدماتی و متوسّط است و شروح بسیاری برآن نگاشته شده است. دیدگاههای ریاضی بهائی تنها به مطالب خلاصة الحساب محدود نبوده ، بلکه وی در حلّ مسائل فلسفی نیز از ریاضی بهره جسته است. برای نمونة در بطلان نظریة عدم تناهی ابطال، ابطال قول به «جزء لایتجزّی » یا «جوهر فرد» و امتناع تسلسل علل و معلولات به طرح استدلالات ریاضی و هندسی روی آورده است. در حلّ مسائل فقهی نیز از ریاضی به نحو مطلوبی بهره جسته که نمونة آن تعیین حجم و وزن آب کُر و تعیین نصاب در زکات است. بهائی در کشکول نیز شماری از مسائل ریاضی و هندسی را طرح کرده است، از جمله محاسبة جذر اَصَمّ تقریبی و تعیین ارتفاع بناها یا عوارض مرتفع بدون داشتن ابزارهای اندازه گیری است. مهمترین آثار بهائی در نجوم تشریح الافلاک و دو رسالة اسطرلاب به فارسی و عربی است. تشریح الافلاک مختصر است و بارها به طبع رسیده است و نسخ خطّی فراوانی از آن در کتابخانه های ایران و عراق وجود دارد.
در بین آثار علمی بهائی این کتاب پس از خلاصة الحساب بیش از هر اثر دیگری مورد توجه دانشمندان واقع شده و تا مدتها از کتب درسی حوزه های علمیه به شمار می آمده است. بهائی در جغرافیا نیز آثار متعددی دارد که معروفترین آنها تضاریس الارض یا رسالة فی کرویّة الارض (۹۹۵) است. همچنین ، تبحّر بهائی در علوم غریبه ریشة انتساب بعضی افسانه های دیگر، است مانند آگاهی شیخ از سرمة خفا و تعلیم آن به نااهل و دفن کردن دو قطعه سنگ در شیراز و اصفهان برای دفع وبا و طاعون. بعضی منابع این حکایات را ساختگی دانسته و بعضی دیگر آنها را تلقّی به قبول کرده اند.
منبع: ایمنا