/گزارش/
جی؛ دشت بزرگ حقابه دار زاینده رود
سرزمین حاصلخیز جِی متصل به شهر اصفهان است و در سمت شمال رودخانه زاینده رود قرار دارد و پل تاریخی شهرستان (متعلق به دوران ساسانی) یکی از نمادهای مهم آن تلقی می‌شود و این دشت که پس از بلوک “ماربین” قرار دارد بر اساس متن طومار تقسیم نامه آب زنده رود صاحب شش سهم از 33 سهم است.
به گزارش اصفهان شرق، “جی” که در حال حاضر در بخش مرکزی شهرستان اصفهان قرار گرفته در تمام دوران‌های تاریخی نقش مهمی در تامین غلات، صیفی‌جات، محصولات باغی و دامی شهر اصفهان داشته است. در همین راستا خبرنگار ایسنا- منطقه اصفهان، درباره سهم دقیق حقابه تاریخی، وضعیت کشاورزی در چند دهه گذشته، خشکسالی، محیط زیست و … با دو تن از اعضای صنف و تشکل‌های کشاورزی شهرستان به گفت‌وگو پرداخته است که در ادامه می آید:
مادی نیاصرم، شاهرگ زندگی 33 آبادی
عضو سابق هیئت مدیره کانون خبرگان کشاورزی شهرستان اصفهان، اظهار کرد: سرزمین “جِی و قُهاب” در سمت شمالی رودخانه زاینده رود واقع شده و حد امروز جغرافیایی آن از حوالی پل بزرگمهر در داخل شهر اصفهان آغاز و از سمت شرق به دشت براآن شمالی و از سمت شمال به محله زینبیه و بیابان‌های برخوار محدود می‌شود.
حسین امینی افزود: آب زاینده رود در قرون گذشته به 33 سهام کلی تقسیم و حقابه “جِی” در آن شش سهم در نظر گرفته شد. این منطقه بر اساس جریان آب پس از بلوک “ماربین” قرار دارد.
این گندم کار نمونه کشور، ادامه داد: سهم آب مزارع سرزمین “جِی” به وسیله مادی معروف “نیاصَرم” یا همان مادی “جی” منتقل و تقسیم می‌شد که سر دهانه آن در سمت غربی پل مارنان در داخل شهر اصفهان قرار دارد و عرض آن حدود 12 متر است.
امینی با بیان اینکه آب مادی ذکر شده بین 33 روستای منطقه جِی تقسیم می‌شد، خاطر نشان کرد: مزرعه چرخاب در حوالی چهارباغ خواجو نخستین صحرای زراعی و باغی بهره‌بردار از آب مادی نیاصرم بود و به ترتیب سایر مزارع در امتداد مسیر این مادی سهم آب خود را می‌گرفتند.
وی با بیان اینکه آبادی‌هایی مانند گَوَرت، زردنجان، خاتون آباد، اَرداجی، چنگان و … در انتهای آب مادی نیاصرم قرار داشتند، ادامه داد: این مادی بزرگ همانند شاهرگی بود که جوی‌های کوچک‌تر از آن منشعب می‌شد و به دل دشت‌های آبادی‌های جِی می‌رفت.
این کشاورز با یادآوری اینکه برخی روستاهای جِی مالک هفت مرزعه بودند، اضافه کرد: بزرگ‌ترین و پر آب‌ترین مادی منشعب شده از زاینده رود همین مادی نیاصرم است و این نکته را از عرض زیاد آن در مسیر داخل شهر اصفهان می‌توان مشاهده کرد، اما در طول سال نیز آب برخی مادی‌ها و هرزآبه‌ها نیز به داخل مادی نیاصرم روان می‌شد.
امینی تصریح کرد: اساسا در قدیم مازاد آب مادی‌های داخل شهر مانند فَدَن، فرشادی، لُنبان و … از طریق جوی‌هایی به درون مادی نیاصرم فرستاده می‌شد و در برخی مواقع نیز حالت عکس آن اتفاق می‌افتاد.
وی با انتقاد از خشک شدن برخی از مادی‌های زاینده رود، ادامه داد: خوشبختانه مادی نیاصرم هنوز خشک نشده و سهم آب کشاورزی تعداد کمی از محلات جی به آن داده می‌شود، اما به طور کلی سال‌ها است که آب رودخانه از طریق کانال‌های بتونی به مزارع کشاورزان این منطقه می‌رسد.
قُهاب، دشتی با هفت قنات
این عضو سابق هیئت مدیره کانون خبرگان کشاورزی شهرستان اصفهان درباره سهم آب قُهاب گفت: قهاب دارای روستاهایی بود، اما فقط سهم کمی از آب زاینده رود داشت، البته این سهم از طریق جوی‌های منشعب شده در آخر مزارع جی به آن منطقه می‌رسید، ولی بیشتر حجم آب کشاورزی قُهاب از هفت رشته قنات تامین می‌شد.
امینی با بیان اینکه سرچشمه قنات‌های قُهاب در داخل مزارع”جِی” قرار داشت، خاطر نشان کرد: در سال 1349 در حین کانال کشی، این چشمه‌ها دچار خسارت شد، اما وزارت نیرو مطابق قانون و برای جبران این امر برای منطقه کانال بتونی احداث کرد تا کشاورزان از آب رودخانه بهره‌مند شوند.
وی افزود: زمین‌دارن بزرگ و معروف قدیم جی، میرزا عباسی، سید محمد خوراسگانی، میرزا عباس خیادانی، محمد حسن فوزوه‌ای، آقانجفی، کاشفی، صِیرفیان، خاتون آبادی و … بودند، اما مالکان بزرگ قُهاب نیز “سید محمد حسینی” و “پوده‌ای” نام داشتند که پس از اصلاحات ارضی در دهه 40 بخشی از اراضی آنها بین رعیت‌ها تقسیم شد.
این کشاورز درباره جایگاه کشاوری جی و قهاب، گفت: این منطقه از قدیم و به ویژه در زمان‌های آبسالی سهم بالایی در تولید محصول در استان و کشور داشت و بیشتر غله و صیفی‌جاتی مانند گرمک در آن کشت می‌شد، البته با تاسیس کارخانه قند در شرق اصفهان در اوایل دهه 1340 مردم جی بیشتر چغندر می‌کاشتند.
جی، دشت صیفی و غله کاری
امینی با اشاره به برنامه “وُنِش بندی” کشت در حوضه زاینده رود در قدیم، ادامه داد: به طور کلی رسم بر این بود که در تابستان آب برای برنجکاری در اختیار لنجانات بود، اما از پاییز تا خرداد ماه سال بعدی، مادی‌های لنجان بسته می‌شد و آب تا تالاب گاوخونی برای غله و پنبه کاری شرق قرار می‌گرفت.
وی یادآور شد: البته منطقه جی به طور استثنا دارای دو آب سالانه کشت بهاره و پاییزه یعنی صیفی و غله بود و بر همین اساس به هیچ وجه ورودی مادی نیاصرم بسته نمی‌شد.
کشاورزان حقابه دار، مالکان قانونی تونل اول کوهرنگ
این عضو سابق هیئت مدیره کانون خبرگان کشاورزی شهرستان اصفهان درباره ماجرای حفر تونل اول کوهرنگ برای الحاق آب آن به زنده رود، اظهار کرد: کلنگ حفر این تونل در سال 1327به زمین خورد و در مهرماه سال 1332 به بهره برداری رسید که تمامی حقابه داران تاریخی زاینده رود 825 هزار تومان بابت حفر آن به دولت پرداخت کردند و به طور قطع بر آب آن مالکیت قانونی دارند.
امینی ادامه داد: تا قبل از الحاق آب تونل اول، زاینده رود با کسری آب به خصوص در نواحی شرقی مواجه بود و آن طور که به خاطر دارم در برخی از فصول سال با “گاوچاه” باید از چاه‌ها آب می‌کشیدیم.
وی گفت: ساخت سد زاینده رود نیز کاملا کارشناسی بود و موجب شد که مردم از دست سیلاب‌های رودخانه نجات یابند و برای ذخیره آب شرب، صنعت و کشاورزی، نیز برنامه ریزی شود، اما نکته اینجاست که به مرور زمان حتی در شرایط کم آبی، صنایع سنگین را از وجود آب مطمئن کرد، ولی کشاورزان با مشکلات دیگر مواجه شده‌اند.
این کشاورز با بیان اینکه آمار دقیقی از اراضی کشاورزی جی و قهاب در اختیار ندارم، اظهار کرد: خشکسالی استان اصفهان در یک دهه اخیر موجب ورود خسارت به زمین‌های این منطقه شد و کشاورزان نیز همواره از بی توجهی دولت‌ها ناراضی بوده و هستند.
امینی تصریح کرد: دولت باید برای احیای زاینده رود تلاش جدی کند و از طرف دیگر خسارات خشکسالی را طبق قانون پرداخت کند نه اینکه مبلغی به عنوان صدقه واریز کند.
شش سهم از 33 سهم
آب رودخانه به ترتیب مسیر جریان خود به هفت بلوک لنجان، اَلِنجان، ماربین، جی، کرارچ، براآن و رودشت تقسیم شده بود، اما چون جی در مرکز این دشت‌ها قرار داشت مادی سالار یا میراب تمام زاینده رود نیز به وسیله حق آبه داران از سرزمین “جی” انتخاب می‌شد که وی از طرف پادشاه دارای حکم شاهی بود.
هم‌چنین رییس انجمن حمایت از کشاورزان شهرستان اصفهان به خبرنگار ایسنا گفت: بر اساس اسناد تاریخی قدمت “جی” یا “گابا” به هفت هزار سال قبل می‌رسد و در عهد باستان این سرزمین از مراکز با اهمیت تمدن در اصفهان تلقی می‌شد.
حسین محمدرضایی افزود: پل تاریخی”شهرستان” یا همان”پل جی” به عنوان یادگاری از عهد ساسانی بر مسیر رودخانه برجای مانده است، البته تپه اشرف در حاشیه رودخانه نیز نشانی دیگر از تمدن کهن در این منطقه است.
وی خاطرنشان کرد: طبق متن طومار منسوب به شیخ بهایی آب زنده رود از روستای “آیداغمیش” در لنجان علیا تا مزرعه “دیزی” در آخر بخش بن رود به 33سهم کلی تقسیم شده است، هر چند این تقسیم نامه اصالتی باستانی دارد و فقط در زمان صفوی بر روی آن اصلاحاتی انجام شد.
رییس انجمن حمایت از کشاورزان شهرستان اصفهان، ادامه داد: تقسیم آب کل رودخانه زاینده رود به 33 سهم کلی بر روی هفت بلوک تقسیم شد که در ادامه به 275سهم جزیی و در مرتبه‌ای دقیق و خردتر از طریق جوی‌های فرعی‌جمعاً به سه هزار و 98 سهم جزیی‌تر قسمت شده است.
محمدرضایی درباره سهم آب جی گفت: شش سهم از 33 سهم کلی طومار، حق آبه جی است که آن عدد نخست به 37 سهم و باز به 674 سهم جزئی‌تر تقسیم شده است.
وی ادامه داد:”جِی” به دلیل اهمیت تامین غذای اصفهان به عنوان پایتخت صفویه دارای دو آب سالانه بود، نخست آب پاییزه برای غله کاری و دوم آب بهار برای کشت صیفی و سبزی، در حالی که برخی دشت‌ها فقط یک آب کشت پاییزه در سال داشتند.
مدیریت مردمی بر رودخانه
این کشاورز با بیان اینکه در قدیم به میزان آبی که بتواند یک سنگ آسیاب را بچرخاند یک “سنگ آب” گفته می‌شد، گفت: مادی جی یا نیاصرم از بیشترین حجم و دبی آب در بین مادی‌های زنده رود برخوردار بود و همواره گفته می‌شد آب آن به اندازه چرخاندن 200 سنگ آسیا است، به تعبیر دیگر در گذشته این اصطلاح به حجمی آبی اطلاق می‌شد که هر سنگ آب می‌توانست یک جریب زمین معادل یک هزار متر مربع را در یک ساعت آبیاری کند.
محمدرضایی با بیان اینکه نظارت بر تقسیم آب زاینده رود تا قبل از احداث سد و تأسیس آب منطقه‌ای، به وسیله مردم اداره می‌شد، ادامه داد: جی، بلوک میانه در بین هفت بلوک ذکر شده در متن طومار است بنابراین نمایندگان تمام 33 سهم حقابه داران، میراب کل رودخانه را از جی برمی‌گزیدند تا نظارت بهتری بر تقسیم آب انجام شود.
وی گفت: علاوه بر سلسله مراتب یاد شده، برای کنترل حقابه‌ها، به ویژه در دهانه مادی‌های بلوک بالادست اصفهان یعنی سه منطقه (لنجان، اَلِنجان و ماربین) در نواحی که آب رودخانه به نسبت حقابه‌ها توزیع می‌شود، تعدادی مأمور موقتی از بین حقابه داران بلوک‌های پایین دست، با عنوان مردان قاصد اعزام می‌شدند که تعداد کل این افراد در سراسر بلوکات آبخور بین 248 تا 275 نفر بود.
حقابه تاریخی جی تغییر نمی‌کند
رییس انجمن حمایت از کشاورزان شهرستان اصفهان ادامه داد: وسعت اراضی حقابه داری کشاورزی جی و قهاب 24 هزار هکتار است و درصد زیادی از مردم این بخش شهرستان اصفهان شغل کشاورزی دارند.
محمدرضایی تصریح کرد: در پاسخ به عده‌ای که مدعی هستند زمین‌های کشاورزی جی مسکونی شده است و این منطقه حقابه‌هایش کاهش یافته با صراحت می‌گویم اوایل انقلاب اسلامی و قبل از به تصویب رسیدن قانون توزیع عادلانه آب در سال 1361 زمین‌های بسیاری آباد و به منطقه جی و قهاب افزوده شده و به وسیله کانال‌های آبرسانی آب با عنوان حقابه دار به آن کشاورزان داده شد پس مالکیت آنان بر آب هنوز بر شش سهم طوماری پا برجا است.
وی گفت: طبق قانون توزیع عادلانه آب، حقابه عبارت از حق مصرف آبی است که در دفاتر جزء جمع قدیم یا اسناد مالکیت یا حکم دادگاه یا مدارک قانونی دیگر قبل از تصویب این قانون برای ملک یا مالک آن تعیین شده باشد. بنابراین قانون، این آب متعلق به مالک است و می‌تواند در جای دیگر استفاده کند.
این عضو کمیته پنج نفره آب استان با انتقاد از بی توجهی دولت به پرداخت قانونی خسارت دوران خشکسالی، اظهار کرد: سود سالانه هر هکتار زمین کشاورزی غله کاری حدود چهار میلیون تومان است، اما دولت ارقام کمک معیشتی با سقف 500 هزار تومان و بعد از اعتراض کشاورزان به سه میلیون تومان تغییر داد که به هیچ وجه قابل قبول نیست.
چاه‌های” جِی” دیگر آب گوارا ندارد
محمدرضایی با بیان اینکه خشکی رودخانه، محیط زیست و زندگی جانوری در منطقه جی را نابود کرد، گفت: البته مادی نیاصرم برخلاف دیگر مادی‌ها هنوز حق آبه دارد، اما با ساخت کانال‌های بتونی بسیاری از جوی‌های منشعب شده از آن خشک و درختان آن قطع و به کوچه و خیابان تبدیل شده است.
وی گفت: زمانی با حفر 10متر از زمین مردم به آبی گوارا و خنک می‌رسیدند، اما با خشک شدن رودخانه و قطع آب در سفره‌های زیر زمینی تا عمق 250 متر هم چاه زده‌اند که آب ندارد و اگر آبی داشته باشد EC آن خیلی بالا است و آب آن اسیدی است و برای کشت و کار فایده چندانی ندارد.
این مسئول صنف کشاورزی، اظهار کرد: در حال حاضر تعداد گله‌های دامی در جی و قهاب حدود 51 هزار و 500 راس دام سنگین و دارای 85 هزار راس دام سبک است که این آمار در زمان آبسالی خیلی بیشتر از این رقم بود.
محمدرضایی اظهار کرد: علاوه بر دامداران بزرگ بیشتر کشاورزان نیز در آغل تعدادی گاو و گوسفند داشتند و با رونق کشاورزی علوفه برای دام نیز به وفور موجود بود، ولی در شرایط فعلی از تعداد دام نیز بسیار کاسته شده و باید از خارج از استان اقدام به خرید علوفه کنند که مقرون به صرفه نیست.
این کشاورز با تاکید بر اینکه طبق اسناد قانونی آب طبیعی زاینده رود به اضافه تونل اول کوهرنگ متعلق به کشاورزان حقابه دار است، گفت: دولت باید به اجرای قانون در خصوص احیای زاینده رود توجه کند.
وی خاطر نشان کرد: برای کاهش مصرف آب در منطقه شرق اصفهان باید شهرک‌های گلخانه‌ای ایجاد شود، چرا که ایجاد این واحدها در سطح پراکنده مشکلات زیادی به همراه دارد.
وی ادامه داد: توسعه صنایع تبدیلی محصولات کشاورزی در راستای اشتغال پایدار و جلوگیری از خرابی تولیدات صیفی و سبزی باید در دستور کار قرار گیرد، ولی نباید فراموش کرد که تمام این برنامه‌ها نیازمند سرمایه گذاری‌های کلان توسط طرف دولت یا بخش خصوصی است.
ایسنا
