اصفهان شرق- لطیفه سادات مرتضوی

یکی از مفاهیم مهم و قابل بحث در تشکل های دانشجویی که مورد غفلت عده ای قرار گرفته است، پرداختن به مقوله جریان سازی به مثابه رکن اصلی و مهم در کارهای فرهنگی – سیاسی است. این غفلت خواه از تعریف نادرست این مفهوم نشئت می گیرد و خواه از عملکرد غلط و اشتباه در پیشبرد آن.

در تعریف می توان گفت، جریان سازی به معنای شناخت فرآیند شکل‌گیری یک اندیشه به همراه بررسی مبانی فکری، اعتقادی و دیدگاه‌های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی می باشد. به عبارت دیگر تداوم بخشیدن یک موضوع در حافظه و در گسترۀ مردم؛ که این خود ایجاد موج مینماید و در جامعه نهادینه می‌شود و در پایان بین مردم مرسوم می گردد.

به طور حتم یکی از راه های رسیدن به این مهم، برخورداری از مهارتهای کلامی یا به عبارتی زبان شناسیِ مخاطب، اولویت شناسی و نیاز سنجی، رسایی و بلیغ بودن کلام و پرهیز از کلی گویی، متانت پیام و ایجاد نکردن احساس منفی و ناپسند در مخاطب، بیان زیبا و هنرمندانه و همچنین زمان شناسی و مکان شناسی بیان فکر و اندیشه است.

جریان سازی مؤثر، آن است که در حوزه های سه گانه شناختی، عاطفی و رفتاری مخاطب کارایی داشته باشد. امیرمؤمنان علیه السلام این سه حوزه پیوسته را این گونه بیان فرموده اند:
(اَوضَعُ العِلمِ ما وُقِفَ عَلَی اللِّسانِ، وَ أَرفَعُهُ ما ظَهَرَ فِی الجَوارِحِ وَ الأَرکانِ)؛ بی ارزشترین دانش، دانشی است که در زبان جا گرفته است و برترین علم، علمی است که در رفتار و کردار هویدا باشد.
برای نمونه، برای ترویج فرهنگ نماز گفته می شود باید به گونه ای باشد که:
۱- فلسفه، آداب، آثار و ارکان نماز در آن لحاظ شود (حوزه شناختی)
۲- مخاطب نسبت به جلوه ها و آثار آن، دلبستگی پیدا کند (حوزه عاطفی)
۳- نتیجه، اقدام عملیِ مخاطب در برپایی نماز باشد. (حوزه رفتاری)

همچنین درموضوعات منفی نیز باید از همین قواعد پیروی کرد، برای نمونه، برای از میان بردن گرایش جوانان به اعتیاد، این جریان باید به گونه ای سامان یابد که آنان را نسبت به فرجام خطرناک و شوم اعتیاد آگاه سازد (حوزه شناختی) و در اینان، نسبت به پدیده اعتیاد، احساس تنفّر ایجاد نماید (حوزه عاطفی) و در نتیجه، هیچ گاه به اعتیاد روی نیاورند(حوزه رفتاری).

در این میان قرآن و سیره معصومین، یکی از منابع موفق در زمینه جریان سازی سیاسی- فرهنگی است که با سرمشق گرفتن از آنها میتوان سبک و شیوه ی درست و مؤثر را استخراج نمود.

به عنوان مثال، قرآن کریم در این میان از شیوه هایی چون بهره گیری از داستانهای تاریخی، به کار گیری «مَثَل» مبتنی بر تشبیه و استعاره و کنایه و همچنین بهره گیری از تشویق و تهدید استفاده مینماید تا موضوع و فکری را در میان مخاطبان نهادینه نماید.

یکی از شاخه های جریان سازی ساختن گفتمان و ادبیات نو می باشد. در این میان نباید اثر بسیار مهمّ کارهای هنری- فیلم، داستان، مَثَل و… نادیده انگاشته شود. برای نمونه، قرآن کریم در مثلی بسیار زیبا، در آیه ۱۴ سوره ابراهیم، کردار کافران را به خاکستری بر سینه تندباد، تشبیه کرده و فرموده است: (مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمَالُهُمْ کَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عَاصِفٍ لاَ یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلَى شَیْ‌ءٍ ذلِکَ هُوَ الضَّلاَلُ الْبَعِیدُ)، پس اعمالشان هرچند ظاهری خوب داشته باشد، سودی به حالشان نخواهد داشت.

یکی دیگر از نمونه های جریان ساز تاریخی، حضرت زینب سلام الله علیها می باشند که شیوه تبلیغی و پیام رسانی ایشان درباب حادثه تاریخی عاشورا، فتح بابی برای رسیدن به شیوه های مؤثر و کارا می باشد.

اولین نکته ظریف در دعوت و سیره تبلیغی حضرت زینب (س)، آن است که آن حضرت همواره خطبه ها و سخنان خود را علاوه بر بیان شیوا و رسا، به آیات کتاب خدا و سنت های الاهی، احادیث جدش پیامبر (ص) و پدرش امام علی (ع) مستند می‌کند؛ به عنوان نمونه: در خطبه‌ها خطاب به شاهان و سران دستگاه یزید به این آیه قرآن استناد می‌کند: «سپس سرانجام کسانى که اعمال بد مرتکب شدند به جایى رسید که آیات خدا را تکذیب کردند و آن را به مسخره گرفتند».(آیه ۱۰ سوره روم)

نمونه دیگر: در خطبه شام، به این سنت الاهی؛ یعنی پیروزی نهایی حق بر باطل اشاره می‌کند و می‌فرماید: «ای یزید! هر چه می‌توانی در راه دشمنی‌ با ما، از راه مکر و حیله وارد شو، هر اندازه می‌توانی سعی و کوشش خود را در راه خصومت‌ با ما به کارگیر، همه طرح و نقشه‌های خود را به اجرا گذار، اما این را بدان، به خدا قسم که نمی‌توانی نام ما را از خاطره‌ها و صحنه تاریخ محو کنی و نمی‌توانی فروغ وحی را خاموش سازی و هرگز نمی‌توانی طومار حیات و افتخارات ما را در هم بپیچی و نیز نخواهی ‌توانست ننگ و عار همیشگی را از دامن خویش بزدایی» (عقیله بنی‌هاشم، ص ۲۱۶٫). زینب (س) در واقع به نبرد حق و باطل اشاره می‌کند که چگونه علی­رغم همه دسایس و خدعه‌ها، حقیقت در نهایت پیروز و ماندگار خواهد شد و حضرت زینب (س) این مهم را به سنت‌های گریزناپذیر الاهی مستند می‌کند.

حضرت زینب (س) در شیوه تبلیغی خود، به ویژه در خطبه‌هایش می‌کوشد ضمن بیان افتخار و عزت اسلام و خاندان نبوت، پرده از نفاق امویان برداشته و با استنادهای تاریخی خود خاندان اموی را رسوا کند و ادعاهای پوچ و بی‌اساس آنها را در تاریخ برملا سازد. حضرت زینب (س)، تباهی، فساد و فسق آن خاندان را که به‌ نوعی تداوم روحیه‌ها و هویت جاهلی است آشکار می‌کند. او در بخشی از خطبه مهم خود در شام می‌فرماید: «چگونه می‌توان از فرزند کسی که جگرهای پاکان و برگزیدگان را به دندان گرفته و گوشتش از خون شهیدان روییده است، امید داشت؟! چگونه امید فروکش کردن و کندی سرعت بغض ‌ورزیدن با اهل بیت (ع) را از کسی می‌توان داشت که با نظر دشمنی و انتقام‌جویی به ما می‌نگرد؟».

حضرت زینب (س) با احاطه کامل بر جریان‌های سیاسی، فرهنگی و تبلیغی منجر به سلطه و استبداد امویان، عمدتاً مشغول آگاهی‌ بخشی مردم و رسوا کردن این خاندان است. او این رویارویی اسلام اصیل و اسلام دروغین را مواجهه اسلام و کفر دانسته و در این منظر، حقایق تاریخی را آشکار و روشن­گری می‌کند. از نگاه حضرت زینب (س) حوادث بزرگی مثل جنگ صفین، شهادت امام علی، امام حسن و امام حسین (ع) و اسارت خاندان نبوی (ص) همگی جز محصول عقده‌گشایی و خواری و حقارت خانواده ابوسفیان نیست؛ زیرا این خاندان ضربه‌های مهلکی از آموزهای نظام اسلام خورده‌اند. آنان گرفتار انتقام کور تاریخی شده‌اند. زینب (س) به‌درستی به این نکته اشاره می‌کند که تمام حوادث تاریخ اسلام و ظلم و ستم‌ها و شهادت‌ها و آزارها، حاصل کینه‌ها و حقارت‌های خاندان اموی است.

از دیگر نکات مهم در سیرۀ تبلیغی حضرت زینب (س)، قدرت بیان و استدلال آن حضرت است که در سخنوری، بلاغت و رسایی، بسیار شبیه و همانند سخنان امام علی (ع) می‌باشد. صراحت، شیوایی و تأثیرگذاری بر مخاطبان و شنوندگان از ویژگی‌های یک خطابه است و خطیب و سخنور باید شجاعت بیان حقایق در هر مجلسی را داشته باشد. تغییر افکار عمومی کوفه و شام و مدینه و آگاهی آنها نسبت به فاجعه‌ای که در کربلا اتفاق افتاد، و نیز آگاهی نسبت به فساد و تباهی خاندان اموی، مرهون روشن­گری‌های حضرت زینب (س) با بیان شیوا و رسا بود.

سیره تبلیغی حضرت زینب (س) علاوه بر خطبه‌ها، واجد مواردی می‌باشد که از حیث روحی و روانی تأثیرگذار و به لحاظ تاریخی گویای حقایق مهمی است، از جمله این که اولین مجلس عزاداری برای شهدا را خود حضرت زینب (س) برقرار کرد. نیز دستور داد بر کجاوه‌ها پارچه‌های سیاه بکشند و بدین­گونه تأثیرات ظاهری حرکت تبلیغی خود را وسیع‌تر کرد. حضرت زینب (س)، بعد از شهادت امام حسین (ع) که لشکر عمر سعد و شمر پیرامون آن حضرت جمع شده بودند، از خیمه بیرون آمد و قلب سپاه را شکافت و خود را به پیکر برادر رساند، ایستاد و پیشانی خود را به خون امام رنگین کرد. آن گاه دستانش را بین دو کتف امام نهاد و نعش را که در اثر زخم شمشیرها و نیزها دریده شده بود از زمین بلند کرد و نگاهی به آسمان انداخت و گفت: «پروردگارا این قربانی را از ما بپذیر!».

به طور حتم یکی از مباحثی که باید در تشکل های دانشجویی مورد ارزیابی و واکابی قرار گیرد، پرداختن به مقوله جریان سازی در دانشگاه هاست. که یکی از بایسته های آن ایجاد عطش نسبت به موضوع قبل از جریان سازی است. مباحث و موضوعات جریان ساز نیز جهت استفاده و الگوبرداری در دانشگاه ها باید رصد و متناسب با نیازهای سالانه برنامه ریزی شود.

جهت جریان ساز بودن برنامه های فرهنگی در دانشگاه ها می بایست به اِلمان های ایجاد فرهنگ توجه شود. به عنوان مثال در مقوله پوشش نباید از بحث حجاب وارد شد بلکه بهتر است از اهداف آن، نظیر حجاب و سلامت آغاز گردد.

اگر هدف از جریان سازی و فرهنگ سازی را عمومی کردن علم و فرهنگ دانست و نه عامیانه کردن آن، می توان در این زمینه پیشتاز عرصه فرهنگ بود.