اصفهان شرق: احیاء میدان عتیق، یا همان میدان امام علی حرف و حدیث های زیادی داشت. عده ای بر این باور بودند که شهرداری اصفهان سعی دارد آثار تاریخی برای سال های بعد بسازد، در حالیکه آثار تاریخی کنونی را به قهقرا کشانیده است! به عنوان مثال، عبور یک فاز مترو از کنار میدان تاریخی نقش جهان، که با فشار یونسکو و تهدید مبنی بر اینکه میدان را از ثبت جهانی بیرون خواهد کشید متوقف ماند. و البته همان فازی هم که از کنار سی وسه پل و چهارباغ گذر کرد خرابی هایی به بار آورد.

پیرامون همین میدان تاریخی عتیق هم حرف و حدیث زیاد است. گرچه این احیاء به نوبه خود ارزشمند و بسیار ماندگار خواهد بود اما در این بین گوشه هایی از بافت تاریخی عتیق تخریب شد که کارشناسان معتقدند می شد آنها را نیز احیا کرد.

***

اما منصور زیرک، کارشناس میراث فرهنگی در این باره می گوید: بدون شک احیا و مرمت بناها و محوطه های تاریخی در جهت شکوفایی فرهنگی کشورمان بسیار پسندیده است. در سال های اخیر و به خصوص در برخی کلان شهرهای ایران مثل اصفهان و با صرف هزینه های گزاف و به بهانه ی احیاء بافت قدیمی شاهد ساخت و سازهای عظیمی همچون پاساژ سازی و احیاء بدنه ی چهارباغ عباسی، ساخت برج جهان نما و افتتاح میدان امام علی بوده ایم.

وی گفت: بسیاری از باستان شناسان و کارشناسان و علاقه مندان میراث فرهنگی بر این عقیده اند که بر روی این گونه ساخت و سازهای عظیم و وسعت دخالت بسیار زیاد در بافت قدیمی نمی توان نام احیاء بافت قدیمی نهاد. هرچند نوسازی و سامان بخشی محوطه های قدیمی که از دوران قاجار به این سو با آشفتگی معماری و نابسامانی های زیادی روبرو بوده است امری پسنده به نظر می رسد؛ اما نکته مشترک پروژه هایی همچون پاساژسازی و احیاء بدنه چهارباغ، برج جهان نما و میدان امام علی سودآوری و جاذبه ی اقتصادی آن است. همچنین نکته جالب دیگر نزدیکی پروژه های جهان نما و میدان امام علی به آثار ثبت شده جهانی است و همچنین درصورت آماده شدن پرونده ثبت جهانی محور فرهنگی چهارباغ امکان وجود اشکال در آن به لحاظ ساخت پاساژ و بدنه سازی بدون وجود مدرک مستند نوشتاری از دوران صفویه بسیار محتمل است.

زیرک ادامه داد: شاید این گونه ساخت و سازهای وسیع، نوع دخالت در بافت قدیمی، وسعت دخالت در بافت، نوع کاربری داده شده، حفاری های عظیم با بیل مکانیکی که در نتیجه تخریب اشیای احتمالی در زیر زمین را در پی خواهد داشت، ساخت زیرگذر و پارکینگ، گوشه ای از دلایلی باشد که بسیاری از علاقه مندان به میراث فرهنگی را نگران کرده است.

وی ادامه داد: از ادوارگذشته ده ها و صدها بنا و محوطه ی تاریخی وجود داشته که در اثر گذر زمان و یا بی مهری حکام وقت از بین رفته اند؛ همچنین هم اکنون آثار تاریخی، کاخ ها، بازار سنتی اصفهان، تیمچه ها، سراها، خانه های قدیمی و محوطه های باستانی بسیاری در اصفهان و کلان کشور وجود دارد که در انتظار اختصاص بودجه لحظه شماری می کنند و ما با بودجه های میلیاردی درحال ساخت بناهایی هستیم که سال هاست از میان رفته اند و حتی نشانه های اندکی از آن آثار برجای نمانده است؛ و جالب است برای بازسازی این محوطه ها حتی به بقایای برجای مانده دربافت قدیمی هم رحم نمی کنیم.

وی گفت: برای اجرای این گونه از پروژه ها حاضریم برخی از حمام ها، سقاخانه ها و خانه های در حال احتضار بافت قدیمی را قربانی کنیم. بناهایی که با اختصاص بودجه هایی ناچیز قابل مرمت و نگهداری هستند. شاید اگر مقداری از این هزینه ها را صرف نگهداری، حفاظت و مرمت بناهای قدیمی در حال انهدام و تخریب کنیم، خدمت ماندگارتری به فرهنگ این مرزوبوم کرده باشیم.

زیرک در ادامه افزود: شاید اگر پروژه هایی همچون برج جهان نما، پاساژسازی در چهارباغ و میدان امام علی در جایی خارج از بافت قدیمی اصفهان ساخته می شد و مسوولین فرهنگی و شهری ما نگاه اصولی در جهت سامانبخشی، حفاظت، نگهداری و مرمت بافت قدیمی برجای مانده از ادوار گذشته می داشتند؛ می توانستیم بگوییم از خود برای آیندگان اثری ماندگار برجای گذاشته ایم. اما متاسفانه ما هنوز در حال آزمون و خطا هستیم آن هم در حوزه ای که هیچ گونه خطا و اشتباهی قابل جبران نیست. هر بنا و آثاری که از بین برود حتی اگر مانند آنرا بسازیم به اندازه ی قسمتی از بنای برجای مانده از گذشته دارای ارزش نمی باشد؛ همین مخروبه ها سند مستندی از گذشته ی ماست که باید در جهت سامانبخشی آنها بکوشیم. این آثار با ارزش فرهنگی امروز محتاج حفاظت و سامانبخشی هستند نه اینکه پس از تخریب آنها سال ها بعد بکوشیم آنهایی را که دارای ارزش اقتصادی هستند با ارقام نوجومی از نو بسازیم.

***

اما مهدی فقیهی، پژوهشگر میراث فرهنگی همچنین پیرامون تحولات تاریخی این میدان می گوید: اوج تحولات و تغییرات در میدان امام علی(ع) را می توان از زمان پهلوی به بعد دانست؛ چرا که در این زمان به دلیل توسعه و پیشروی شهر به سمت جنوب، احداث خیابان هایی چون عبدالرزاق و ولی عصر، انتقال تدریجی فروشگاه ها و مغازه ها از داخل بازار به حاشیه خیابان ها و نیز تخریب اماکن تاریخی و مذهبی ارزشمند اطراف این میدان ساختار اصلی این میدان از میان رفت.

وی افزود: در این دوران  به دلیل عدم توجه به میدان عتیق و از دست رفتن کاربرد آن، این منطقه نتوانست همچون دیگر مناطق  شهری رشد و شکوفایی یابد و در نتیجه محلی برای اسکان مردم بی بضاعت، مهاجرین و آوارگان افغانی شد. علاوه بر این بسیاری از آثار گذشته پیرامون این میدان نیز تخریب شده که شامل مناره و مسجد علوی، ویران شدن چند حمام تاریخی نظیر حمام سنگ تراش ها و نیز از میان رفتن بخش های عمده ای از بازار غاز  بود.

فقیهی ادامه داد: در دوران معاصر هم  این میدان و بناهای پیرامون آن از تغییر و تحولات دور نبودند. اما طرح احیای  میدان عتیق و مجموعه ی پیرامون آن که در جهت رفع محرومیت و شکوفایی دوباره این محور تاریخی و ایجاد فضای باز شهری و نونوار کردن بناهای پیرامون این میدان گام مؤثری در جهت رشد و شکوفایی اقتصادی و اجتماعی مردم این منطقه به شمار می آمد و باعث شد تا با ایجاد  یک فضای باز شهری به شکل و شمایل عهد سلجوقی این میدان به تاریخچه  گذشته خود نزدیک شود و رفت و آمد خودروها و عابرین پیاده در طراز تحتانی و فوقانی آن تسهیل شود. گرچه در عین حال با احداث و جایگزینی مجتمع های تجاری متعدد در اطراف میدان عملاً از چهار قطبی اصلی گذشته آن قطب تجاری و اقتصادی آن رشد داده شد و با این روند رفت و آمد خیل عظیم مردمی که برای خرید به این مراکز تجاری سرازیر می شوند، امکانات و تأسیسات زیربنایی بیشتری را می طلبد که این امرخود باعث تخریب های بیشتری در اطراف میدان خواهد شد.

در میدان عتیق چه خبر بود؟

وی در ادامه از پیشینه میدان عتیق گفت: فضای باز و وسیع میدان کهنه که بیش از آن مکان اسب دوانی، چوگان و داد و ستد بود، در این دوران به عنوان فضایی مشترک بین عملکرد حکومتی و مذهبی برای اجرای مراسم مذهبی یا گردهمایی های مختلف مورد استفاده قرار گرفت. در اطراف این میدان از دوران آل بویه آثاری بر جای مانده که از  آن جمله می توان به صفه ی صاحب بن عباد و شبستان های ستون دار ضلع جنوبی  مسجد جامع عتیق اشاره کرد. پس از آن در عهد سلاجقه و درست در زمانی که اصفهان به عنوان پایتخت حکام سلجوقی انتخاب شد شکوه و جلال این شهر افزایش یافت. در این زمان چهار رکن اصلی حکومتی– مذهبی، بازرگانی و سیاسی در نقطه ی مرکزی شهر یعنی حاشیه ی میدان عتیق و مسجد جامع قرار داشت و فعالیت های عمده ی شهری در اطراف این میدان شکل می گرفت. از این دوران نیز آثار بسیاری در اطراف میدان عتیق بر جای مانده که از آن میان می توان به گنبد نظام الملک و تاج الملک، مناره مسجد علی، بخش هایی از بازار غاز، امام زاده اسماعیل و مقبره ی خواجه نظام الملک و برخی دیگر از پادشاهان سلجوقی اشاره کرد.

وی در ادامه گفت: با سقوط حکام سلجوقی و هجوم ایلخانان مغول و تیموری و نیز شیوع بیماری های واگیرداری چون طاعون و وبا و قحطی های شدید اکثر محلات و تأسیسات شهری اصفهان رو به ویرانی نهاد و با کشته شدن بسیاری از ساکنان شهر، محلات متعددی خالی از سکنه شد؛ ولی در عین حال با گرایش بعضی از سرداران ایلخانی و تیموری به دین مبین اسلام و آشنایی آن ها  با فرهنگ غنی ایرانی تعدادی از این خرابی ها جبران شد.

فقیهی ادامه داد: شاردن فرانسوی در سفر نامه خود در این رابطه می نویسد: «اصفهان دارای یکصد و شصت و دو باب مسجد، چهل و هشت باب مدرسه، یک هزار و هشتصد و دو باب کاروانسرا، دویست و هفتاد و سه باب گرمابه و دوازده گورستان است. «پس با این روند طبیعی بوده که میدان اصلی و قدیمی شهر (میدان عتیق) دیگر توانایی بر آوردن نیازهای جدید پایتخت بزرگ صفوی را نداشته باشد؛ به همین جهت شاه عباس اول  تصمیم گرفت یک مرکز عظیم شهری دیگر به همان سبک و سیاق و در جهت تحکیم موقعیت حکومتی و   اقتصادی خود بنا نهد و  به همین دلیل میدان نقش جهان را در جنوب مرکز قدیم (میدان عتیق) احداث کرد. از آن پس به میدان عتیق میدان کهنه می گفتند و نقش جهان جای آن را گرفت. عملکرد غالب بخش های جدید این میدان جدید مشابه مرکز قدیم میدان عتیق بود که عناصر حکومتی و تشریفاتی آن شامل کاخ عالی قاپو، مذهبی و فرهنگی نظیر مسجد عباسی، مسجد شیخ لطف الله و مدارس علمیه اقتصادی و تجاری  و اقتصادی آن مانند بازار قیصریه و کاروان سراهای متعدد می شد. در این زمان ساختار اصلی شهر استخوان بندی قبلی خود را حفظ کرد و میدان نقش جهان، به عنوان یک فضای باز شهری به هسته ی قدیم شهر (میدان کهنه) اضافه شد. در عین حال ساخت و ساز های جدیدی در اطراف بافت اصلی میدان عتیق شکل گرفت که از آن جمله می توان به بازار ریسمان، بازار مجلسی، امامزاده هارون ولایت، مسجد علی، حمام و عصارخانه ی شیخ بهایی و مدرسه ی کاسه گران اشاره کرد. در دوران قاجار نیز اقدامات اندکی در پیرامون میدان عتیق صورت  گرفت که از آن جمله می توان به الحاق تزئیناتی به ساختمان امام زاده هارون ولایت با سردر جنوب غربی مسجد جامع عتیق و سراهای مغزیان و بوریا باف ها و خانه های وثیق انصاری و… اشاره کرد.

منبع: صاحب نیوز