به گزارش اصفهان شرق؛  با توجه به موقعیت جغرافیایی اصفهان در مرکز فلات ایران و داشتن رودخانه‌ای مانند زاینده‌‌رود و مادی‌های منشعب از آن که سراسر خاک حاصلخیز این شهر را آبیاری می‌کند، در فلات خشک و کم آب ایران از دورترین ازمنه تاریخی تا این زمان به طراوت و سرسبزی و داشتن باغ‌های گسترده مشهور بوده است. ایجاد این باغ‌ها به ویژه در دوره‌هایی که اصفهان پایتخت بوده است، بیشتر مورد توجه قرار گرفته و نویسندگان تاریخ اصفهان از قرن سوم هجری به بعد همواره به این باغ‌ها اشاراتی داشته‌اند و از آن جمله است: باغ عیسی بن ایوب بین محله خُشینان (حوالی امامزاده اسماعیل امروز) و یهودیه (جوباره امروز) از قرن چهارم هجری و باغ عبدالعزیز از دوره فرمانروایی علاءالدوله دیلمی کاکویه که در داخل حصار اصفهان قرار داشته است.

جلوه‌گری اصفهان به صورت باغی پهناور و بزرگ

در دوره سلاجقه که اصفهان به پایتختی ملکشاه سلجوقی انتخاب شده است، احداث چند باغ وسیع، اصفهان را به صورت باغی بزرگ و پهناور جلوه می‌داده است. نام این باغ‌ها عبارت بوده است از: باغ‌های بکر، فلاسان، احمدسیاه، کاران، دشت گور و بیت‌الماء. اما مهم‌ترین این باغ‌ها، باغ کاران بوده که منطقه وسیعی را در شمال بستر زاینده‌رود در بر می‌گرفته و خیابان کمال اسماعیل، فردوسی، منوچهری، مجمر و چهارباغ صدر و مشتاق و محله بزرگ خواجو در محوطه این باغ قرار داشته است. هم اکنون نیز یکی از محلات خواجو «باغ‌کاران» نام دارد. این باغ تا قرن هشتم هجری هم برقرار بوده است.

از قرن هشتم تا آغاز عصر صفویه عدم مراقبت و ویرانی در این باغ‌ها راه یافت تا آنجا که جز نام آن‌ها چیزی باقی نماند. شاه اسماعیل اول صفوی در محل فعلی میدان بزرگ اصفهان باغ وسیعی به نام «نقش جهان» احداث می‌کند و برای سکونت خود، که معمولاً برای شکار به اطراف این شهر می‌‌‌آمده است، دستور بنای ساختمانی را به نام «عمارت مهدی» می‌دهد. در زمان شاه عباس اول که پایتخت ایران از قزوین به اصفهان انتقال می‌‌یابد، قسمت‌هایی از آن باغ به میدان تبدیل می‌شود و همراه با توسعه شهر و کاخ‌ها و پل‌ها و مساجد و میادین و خیابان‌ها، احداث باغ‌های بزرگ هم، شهر اصفهان را به صورت یک باغ سراسری در می‌آورد.

باغ‌های اصفهان از از آغاز انتخاب اصفهان به پایتختی صفویه

 فهرست این باغ‌ها که از آغاز انتخاب اصفهان به پایتختی صفویه در سال ۱۰۰۰ هجری، قمری تا افول ستاره اقبال این سلسله در سال ۱۱۳۵ هجری، قمری به وجود آمد و هر یک از آن‌ها ده‌ها جریب وسعت داشت بدین شرح زیر است: باغ بادامستان، باغ جزایرخانه، باغ فراشخانه، باغ خرگاه یا خیمه‌‌گاه، باغ نارنجستان، باغ خیاط‌خانه، باغ خلیل‌‌خانه و توحیدخانه، باغ کجاوه‌‌خانه جنب بازار رنگرزان، باغ تخت در ضلع غربی چهارباغ، باغ ماما سلطان، باغ کاج، باغ باباامیر، باغ مستمند، باغ توپخانه و باغ عسکر، باغ نسترن در ساحل رودخانه، باغ طاووس خانه، باغ پهلوان حسین که مادی نهر نیاصرم از وسط آن می‌‌گذشته است، باغ سیف‌الدوله مشهور به باغ آلبالو، باغ عموطاهر، باغ زین‌‌خانه و فتح‌آباد، باغ گلدسته، باغ شیرخانه در ضلع شرقی چهارباغ، باغ صالح‌آباد و باغ نظر و باغ قراخان در ساحل شمالی زاینده‌‌رود، باغ بزرگ عباس آباد در ضلع غربی چهارباغ، باغ سلطانعلی خان، باغ فیل‌خانه، باغ چینی‌خانه در حوالی چهارباغ، باغ زرشک، باغ قرچقای ‌خان، باغ توشمال ‌باشی، باغ داروغه، باغ رضاقلی خان، باغ تفنگچی آقاسی، باغ چرخاب، باغ داروغه دفتر، باغ وقایع‌نویس، باغ دیوان ‌بیگی، باغ قوشچیان و غلامان مطبخ، باغ اعتمادالدوله، باغ میرآخور، باغ مهردار، باغ جلودار، باغ سپهسالار، باغ برج، باغ چهلستون، باغ هشت بهشت یا باغ بلبل که کاخ سکونت شاه سلیمان صفوی در آنجا قرار داشت، باغ کومه و باغ وحش در لنجان اصفهان که شکارگاه و محل نگهداری حیوانات وحشی بود، باغ هزارجریب که از همه باغ‌های دیگر وسیع‌‌تر و زیباتر بود و در دامنه شمالی کوه صفه و در محل فعلی دانشگاه اصفهان و شرق و شمال آن گسترده بوده است. سیاحان خارجی عصر صفویه و از آن جمله توماس هربرت و ژان شاردن به تفصیل از آن سخن گفته‌اند. توماس هربرت این باغ را در سفرنامه خود «بهشت شاه‌عباس» و نیز باغ عباس‌آباد که به شخص شاه عباس اول انتساب دارد، نام داده است.

باغ هشت بهشت اصفهان

باغ هشت بهشت در خیابان چهار باغ عباسی واقع شده است. این باغ به همراه کاخ باشکوهی که در دوره‌ صفویه توسط شاه اسماعیل اول احداث شده، محل سکونت زنان شاه بوده است. زیبایی و معماری باشکوه باغ هشت بهشت و کاخ آن به ‌اندازه‌ای است که سبب حیرت گردشگران می‌شود.

نام هشت بهشت در اصطلاح زمان خود، به معنای هشتی یا ورودی بهشت بوده است. این عمارت هشت ضلعی بوده و چهار نما دارد و با همه شباهت‌ها هیچ یک مانند دیگری نیست. به نظر می‌‌رسد نمای شمالی نمای اصلی این کاخ است حال این‌که وجود استخر در ضلع شرقی تعیین کننده نمای اصلی است. عمارت دو متر بالاتر از سطح زمین ساخته شده است.

این باغ در زمان ناصرالدین شاه قاجار به بانو عظمی افتخارالدوله واگذار شده بود، مشروط بر اینکه وضع و شکل آن را تغییر نداده و حریم آن را در خیابان چهارباغ در کمال تنظیف و تنقیح نگهداری کند.

در حال حاضر این باغ به پارک تبدیل شده و با شماره 227 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

باغ انگورستان ملک اصفهان

باغ انگورستان یکی از قدیمی‌ترین باغ‌های اصفهان است که قدمت آن به دوره نادرشاه افشار می‌رسد. این باغ به کاخ چهل ستون متصل می‌شود. مجموعه باغ انگورستان سفره‌خانه و حیاط سرپوشیده‌ای است که با گچ‌بری‌ها و کاشی‌کاری‌هایی ماهرانه توسط استادان هنرمند ساخته شده است.

در زمان ناصرالدین شاه قاجار این باغ در اختیار مسؤول امور مالی حکومت اصفهان درآمد و در آینده فرزند این شخص به نام حاج محمدابراهیم خان که به ملک‌التجار معروف بود، بنای انگورستان ملک را راه‌اندازی کرد و به برگزاری مراسم سوگواری و تعزیه در آن پرداخت.

در درازای زمان قسمت‌های گوناگونی از این انگورستان ویران شد و بخش‌هایی از آن در سال ۱۳۳۳ هجری، خورشیدی در تعریض خیابان ملک از میان رفت. مجموعه فضاهای حیاط سرپوشیده، سفره خانه، اتاق آرامگاه و دیگر اتاق‌های اطراف حیاط دارای تزئینات فراوان گچبری، آینه‌کاری و کاشی‌کاری است.

انگورستان ملک از بناهای بسیار زیبای دوران قاجاریه ‌است؛ در گذشته یک جوی آب از میان این خیابان تا زاینده‌رود جاری بوده که در محل تقاطع‌ها به حوض‌هایی می‌ریخته‌است. در خیابان مسیری خاص برای افراد سواره تعیین شده بوده و در اطراف آن باغ‌هایی بوده که میان امرا برای ساخت عمارت تقسیم شده بود، اما عموم مردم نیز می‌توانستند از آن‌ها استفاده کنند. پل الله‌وردی خان یا سی و سه پل، خیابان چهارباغ را به دو قسمت (خیابان چهارباغ بالا و پایین) تقسیم می‌کرده و راه ارتباط چهار باغ بالا و پایین بوده‌است. در اطراف این خیابان چهار باغ سلطنتی بزرگ قرار داشته ‌است. این چهار باغ بزرگ به جز باغ هشت بهشت امروزه از بین رفته‌اند. یکی از آثار تاریخی که ظل‌السلطان حاکم قجری اصفهان قصد تخریب آن را داشت، درختان چهارباغ بوده است.

باغ خیمه‌گاه

سردر باغ خرگاه (خیمه‌گاه) مربوط به دوره صفوی است و در اصفهان، حد فاصل دروازه دولت و عمارت هشت بهشت واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۹۰۹۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

باغ محمدعلی خان

عمارت و باغ محمدعلی خان مربوط به دوره قاجار است و در اصفهان، خیابان آتشگاه، چهارراه نصرآباد، محله کفشران واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۸۳ با شماره ثبت ۱۱۵۴۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

باغ هزار جریب

باغ هزارجریب اصفهان، در پای کوه صفه، باغی با دوازده طبقه بوده که با آبشارها و فواره‌هایش یادآور باغ‌های معلق بابل بوده است. هزارجریب و کوه صفه در سفرنامه‌های مسافران خارجی عصر صفوی و قاجار توصیف شده‌اند.

نزدیک به ۵۰۰ فواره در باغ هزارجریب وجود داشته است

ژان شاردن فرانسوی، در همان دوران، از فواره‌های فراوان و عمارت‌های باغ گفته است، « این باغ دوازده طبقه مسطح دارد که دوازده خیابان عرضی از آن به موازات باغ عبور می‌کنند. سه خیابان طولی هم دارد که از زیر سقف‌های آجری عبور کرده از سوی دیگر باغ سر در می‌آورند. در فاصله بین هر طبقه، آبشار ملایمی وجود دارد. در پایین آن‌ها، حوض‌هایی به اشکال هندسی دایره، مستطیل و هشت‌ضلعی ساخته‌اند. در دو طرف هر حوض، عمارت‌های آجری ساخته‌اند و در طبقه ششم کلاه فرنگی بزرگی ساخته شده است. یک عمارت در ابتدا و عمارتی در انتهای باغ ساخته بودند که از هر حیث شبیه هم بود. خیابان میانی باغ در راستای چهارباغ و در هماهنگی با آن ساخته شده است؛ به گونه‌ای که در دو طرف آن درختان چنار کاشته‌ و در وسط آن نهر آب جاری است. در چهار طرف باروهای باغ نیز کبوترخانه ساخته‌اند تا هم از کود کبوترها برای صیفی‌جات استفاده شود و هم ساختمانش عظمت و جلال به باغ ببخشد. فواره‌های متعدد باغ نیز، که تعدادشان به ۵۰۰ فواره می‌رسد، در تمام باغ پراکنده‌اند و در جای خود بسیار زیبا و دلنواز هستند».

باغ‌های اصفهان، نماد و جلوه‌ای از بهشت ابدی

زیبایی باغ‌های اصفهان، نماد و جلوه‌ای از بهشت ابدی است. با وجود تمام تخریب‌هایی زیست محیطی در اصفهان نظیر خشک شدن زاینده‌رود، کمبود آب برای کشاورزی، با این حال هنوز هم باغ‌های زیبا و باشکوهی در قلب اصفهان وجود دارد که از دست تخریب انسان‌ها در امان مانده‌اند. اکثر این باغ‌ها در دوره‌های صفویه و قاجاریه احداث شده‌اند و به عنوان تفرجگاه شاهان و وزیران استفاده می‌شدند.

در حال حاضر به استثنای باغ چهلستون و باغ هشت بهشت و چهار باغ اثر دیگری از باغ‌های مشهور آن زمان باقی نمانده است. مرحوم رفیعی مهرآبادی نیز از نزدیک به 150 باغ در اصفهان نام برده که بیشتر آن‌ها به مرور زمان ویران شده‌اند.

انتهای پیام/فارس