به گزارش اصفهان شرق؛ یکی از مهم‌ترین شب‌های ایران باستان شب یلدا است که از دیرباز تا به امروز مورد توجه و اهمیت ایرانیان واقع شده است، جشن‌ها و شب‌نشینی‌هایی که در این شب توسط مردم در اقصی نقاط کشور برگزار می‌شود، یک سنت دیرینه محسوب می‌شود که تا امروز نیز نه تنها از ارزش آن چیزی کم نشده است، بلکه جایگاه بسیار ویژه‌ای در نزد ایرانیان پیدا کرده است.

فلسفه شب یلدا

به دلیل دقت گاه‌شماری ایرانی و انطباق کامل آن با تقویم طبیعی، همواره و در همه سال‌ها، انقلاب زمستانی برابر با شامگاه سی‌ام آذر ماه و بامداد یکم دی‌ ماه است.

واژه «یلدا» به معنای «زایش زادروز» و تولد است. ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر می‌شوند و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌خواندند و برای آن جشن بزرگی برپا می‌کردند و از این رو به دهمین ماه سال دی (به معنای روز) می‌گفتند که ماه تولد خورشید بود.

 در گذشته، آیین‌هایی در این هنگام برگزار می‌شده که یکی از آن‌ها جشنی شبانه و بیداری تا بامداد و تماشای طلوع خورشید تازه متولد شده، بوده است. جشنی که از لازمه‌های آن، حضور کهنسالان و بزرگان خانواده، به نماد کهنسالی خورشید در پایان پاییز است و همچنین خوراکی‌های فراوان برای بیداری دراز مدت که همچون انار و هندوانه و سنجد، به رنگ سرخ خورشید باشند.

شب یلدا در اصفهان

اصفهان هم مانند نقاط دیگر کشور رسوماتی دارد که با بقیه استان‌ها مشترک است، از جمله این رسومات جمع شدن خانواده در منزل بزرگ‌ترها، داستان‌سرایی، شاهنامه‌خوانی و تناول خوراکی‌هایی مثل میوه‌های فصل بوده است.

در تاریخ اصفهان مردم فصل زمستان را به دو برهه «چله» و «چله ‌کوچیکه» تقسیم می‌کردند که البته برخی «چله» را «چله بزرگه» می‌نامند؛ چله از ابتدای دی ماه آغاز و تا 10 بهمن ماه ادامه داشت، چله کوچیکه اما از 10 بهمن آغاز می‌شد و تا 30 بهمن ادامه داشته است.

شب چله در اصفهان عنوان مجزایی داشته است که خود به دو بخش «چله زری» (ماده) و «عمو چله» (نر) نام‌گذاری می‌شود و دلیل این گونه نام‌گذاری به این خاطر بود که از گذشته تاکنون همه موجودات و اشیا را بر اساس جنس مذکر و مؤنث تقسیم می‌کردند.

جشن یلدا در اصفهان با گرد هم آمدن و شب‌نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می‌شود. آیین شب یلدا یا شب چله، همراه با خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون است که همه جنبه نمادین دارند و نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند.

پختن آش کدو در اطراف اصفهان از جمله غذاهای این شب بوده است، دور هم جمع شدن خانواده‌ها در خانه بزرگ‌تر فامیل که به طور معمول پدربزرگ و مادربزرگ‌ها بوده‌اند و نشستن دور کرسی‌ها یکی از مهم‌ترین اتفاقات این شب بوده که باعث نزدیکی دل‌ها و رفع ناراحتی‌ها و کینه‌ها از هم می‌شده است.

در گذشته نوشیدنی شب یلدا به طور معمول چای و شربت و گاهی مخلوط برف و شیره انگور بود. پلو ماهی، و یا غذاهای محلی مانند کوفته، چرب و شیرین از غذاهایی است که در این شب طبخ و مصرف می‌شد.

حافظ در شب یلدا

معمولاً در شب یلدا رسم بر این است که صاحب‌خانه، دیوان حافظ را به بزرگتر فامیل که سواد دارد، می‌دهد. سپس هر یک از میهمانان نیت کرده و بزرگِ مجلس، این جمله را می‌گوید و تفألی به گنجینه حافظ می‌زند: «ای حافظِ شیرازی/ تو محرم هر رازی/ بر ما نظر اندازی/ قسم به قرآن مجیدی که در سینه داری» یا هر چیزی شبیه به این. این رسم یکی از رسوم پرطرفدار شب یلدا در اصفهان و شهرهای آن است.

جشن یلدا در شهرهای استان اصفهان

 جشن یلدا در شهرهای اصفهان نیز با گرد هم آمدن و شب‌نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می‌شود. آیین شب چله در شهرهای اصفهان خانوادگی برگزار می‌شود و خانواده‌ها با پهن کردن سفره‌ای با عنوان «سفره شب چله»، این شب را گرامی می‌دارند.

هندوانه به ‌عنوان نمادی کروی که برونش سبز و درونش قرمز است و سمبل خورشید محسوب می‌شود، به‌ عنوان مهم‌ترین میوه بر سر سفره چله قرار می‌گیرد.

شب چله بردن برای تازه عروس‌ها

شب چله در میان خانواده‌هایی که تازه عروس دارند متمایز است، این سنت در بیشتر شهرهای اصفهان از جمله شهرضا، سمیرم، دهاقان، کاشان، چادگان مشترک است؛ در این آئین خانواده داماد یک شب قبل از یلدا برای عروس خود به قول خودشان شب چله آماده می‌کنند.

این بسته حاوی هندوانه که آن را را با شیوه مختلف تزئین می‌کنند و بعد از آن تمام میوه‌های زمستانی و کدو، نارگیل، آجیل، لبو، شیرینی و برای شخصی که سال اول نامزدی اوست یک تکه طلا تهیه می‌کنند و لباس‌های زمستانه که به انتخاب خود عروس خانم‌ها است. در شب چله آقا داماد به همراه خانواده‌اش به منزل عروس می‌روند و در کنار هم شب پر از خاطره‌ای را پشت سر می‌گذارند.

پای حکایت‌های پدربزرگ و مادربزرگ‌ها

اصفهان و شهرهای آن، مانند نقاط دیگر کشور رسوماتی دارد که با بقیه استان‌ها مشترک است، از جمله این رسومات جمع شدن خانواده در منزل بزرگ‌ترها، داستان‌سرایی، شاهنامه‌خوانی و تناول خوراکی‌هایی مثل میوه‌های فصل و شلغم و لبو و دور کرسی جمع شدن، بوده است.

چادگان

چادگانی‌ها برای یلدا احترام زیادی قائل بوده و به دلیل این‌که سنت قدیمی است، از دوران قدیم تا کنون وجود داشته و با آداب و رسوم خاصی این شب را به پایان می‌رسانند.

در این شب تمام افراد فامیل و همسایه ها به منزل بزرگ فامیل یعنی پدر بزرگ و مادربزرگ‌ها می‌روند  و در منزل آن‌ها دور هم پای کرسی که بر روی آن سینی بزرگی از میوه‌های زمستانه انار، پرتقال، نارنگی و هندوانه و همین طور خشکبارهای کشمش، سنجد، توت قرار دارد، می‌نشستند و از میان افراد یک نفر برای هر کسی که مایل است، فال حافظ می‌گیرد.

نطنز

 در اعتقاد مردم دیار نطنز خفتن زودهنگام در شب بلند سال مذموم و دور هم نشینی و گفت‌ و شنود قصه‌ها و نقل‌ها مرسوم بوده و هست. در هیچ خانه‌ای نیست که سفره شب چله به زیبایی برپا نشود، شب‌چره شب یلدا از کشمش، گردو، بادام، هسته بو داده، زرد آلو، قیسی و انواع و اقسام تخم‌های گیاهان چون کدو و هندوانه که به دست کدبانوهای خانه در نطنز تفت‌داده می‌شود، است.

خیساندن خشکبار معروف نطنز چون پر قیسی، زردآلو و هلو در آب و وجود انجیر شکم پر با مغز گردو که تابستان‌ها مخصوص زمستان به دست‌ زنان تهیه می‌شود، مرسوم است. شاه‌ میوه‌های نوبر نطنز از گلابی گرفته تا انار و هندوانه و خوردن شلغم و چغندر پخته از واجبات یلدای نطنزی‌ها بوده و هست، چای خوش عطر و بوی زغالی نیز عمده نوشیدنی مردم این دیار در گذران شب چله است.

بادرود

در گویش بادرودی به شب یلدا «شَوِ چِلَه» می‌گویند. از رسم‌های این سرزمین در بلندترین شب سال بدین گونه است، دیدار کلیه اعضای خانواده از بزرگ فامیل به گونه‌ای که پس از صرف شام تمام بستگان دسته دسته به خانه پیرترین مرد یا زن فامیل می‌روند و در حالی که پدر یا مادربزرگ بر بالاترین جای کرسی تکیه زده و به ترتیب سن مابقی دور تا دور کرسی حلقه می‌زنند. از رسم‌های شب یلدا می‌توان به نوع غذاها و تنقلات این شب که با اصطلاح محلی «شَوچٍره» می‌گویند، اشاره کرد.

پخت و تناول 7 میوه که در زیر خاک به عمل آمده باشد مثل شلغم، چغندر، ترب سیاه، پیاز، هویج، سیب‌زمینی معمولأ در خانواده‌ها معمول است و عقیده بر این دارند که همان گونه که این میوه‌ها و محصولات در زیر خاک سرد مقاومند پس خوردن آن‌ها استحکام بین فامیل و بستگان را بیشتر می‌کند.

در شب چله بزرگ، وجود هندوانه و انار بر سر سفره شب یلدا از ضروریات است. انار که محصول شاخص بادرود است به صورت خاصی تزئین یافته و به عنوان سرآمد میوه های شب یلدا بر مرکز کرسی قرار می‌گیرد. بادرودی ها به سرخ گونه ی رنگ انار و هندوانه اعتقاد عجیبی دارند و بر این رسم پایبندند که رنگ سرخ گرمی کانون خانواده را در پی دارد. در این شب بزرگ سال تمام بستگان بایستی در زیر کرسی به دور پدربزرگ جمع شده و تا دیر وقت به قصه‌های پیرترین عضو خانواده گوش فرا دهند.

خانم خانه در تنور محل پخت نان، در نزدیک‌ترین خانه محله به پخت آش‌های مخصوص و محلی در دیزی‌های گلی می‌پردازد که این غذای مخصوص در صبح روز اول دی در مجمع مسی قرار گرفته بر روی کرسی ریخته شده و افراد خانواده به خوردن آن مشغول می‌شوند. معمولأ در شب یلدا بیشتر پخت نوعی آش ارزن، جو و یا نوعی آش با ماش و کدوی محلی مرسوم است.

در این شب همکاری اعضای خانواده برای پخت غذای مخصوص این دیار بنام «قلییه»(قورمه) که با گوشت بره تهیه و در ظروف مخصوص سفالی نگهداری می‌شود، از رسوم قابل تأمل است. در برخی از خانواده‌ها مردان خانه به خواندن دوبیتی‌های محلی همراه با نوای دل انگیز نی و یا ساز محلی نیز می‌پردازند.

کاشان

در کاشان رسوم خاصی چون عیدی بردن برای نوعروسان بله و جواب موافق گرفتن از خانواده دختردار و آشتی دادن دوستان و شرکایی که به سببی از هم دور شده‌اند هنوز زنده است، شاهنامه‌خوانی تفأل به خواجه شیراز و قصه‌ها مثل‌های قدیمی از زبان بزرگ‌ترها شنیده می‌شود و در مراکز گردشگری شهر مانند خانه‌های تاریخی نیز سفره‌های یلدا بر پا می‌شود.

 قبل از ورود گاز به کاشان و اطراف در شب یلدا سینی بزرگ کنگره‌ای مسی پر از خوراکی‌های رنگارنگ بر روی کرسی، بهانه‌ای برای جمع شدن دوست و فامیل در گرداگرد آن بود و در سال‌های خیلی دور برف به ‌عنوان مهم‌ترین نماد زمستان، معجونی با ترکیب برف و شیره انگور یا خرما در کرسی گرم زمستانی، محفل خانواده‌ها را حال و هوایی دیگر می‌بخشید.

ابیانه

شب یلدا که این شب که شو چلا(چاهلا) گفته می‌شود، در ابیانه مصادف با ۲۴ آذر ماه بوده که بر اساس تقویم جلالی ۶ روز جلوتر است که در آن شب اقوام همسایگان در خانه بزرگان جمع شده وکرنون برقرار می‌کردند.

 شاهنامه‌خوانی توسط افراد باسواد یکی از رسم‌های رایج این شب بود و مویز، مغز زردآلو، جوزقند، مغز گردو، برگه سیب و میوه‌هایی مانند سیب، گلابی، انگور و انار به‌عنوان تنقلات استفاده می‌شد ضمناً خوردن هندوانه درگذشته مرسوم نبوده است و صرفاً میوه‌هایی تولید ابیانه و باغ‌های روستاهای اطراف که متعلق به ابیانه‌ای‌ها بود کاربرد داشته است.

نجف‌آباد

مراسم شب یلدا یا شب چله همچون تمام نقاط ایران در نجف آباد نیز برگزار می‌شود و با توجه به برگزاری 5 هزار ساله این مراسم در ایران، عمر برگزاری این مراسم در نجف‌آباد نیز به درازای زمان سکونت محل است.

آیین شب یلدا در نجف‌آباد از دیرباز در سه شب متوالی با عناوین شب «چله‌بزرگه»، «چله وسطی» و«چله‌کوچیکه» برگزار می‌شده و خویشان و دوستان سفره‌ای از مهر را می‌گشودند و از هر دری سخنی می‌گفتند.اما هم اکنون شب یلدا را در یک شب برگزار می‌کنند. یکی ‌از آیین‌های ویژه یلدا، دیدار و بزرگان و سالخوردگان فامیل بوده‌است.

در شب‌های چله افراد فامیل در همایشی صمیمی دور کرسی چوبی جمع می‌شدند و به قصه‌های بزرگترها گوش می‌دادند. زنان و دختران روستایی در گرگ و میش شب‌های چله در تکاپو و هیجانی خاص ملزومات غذا و تنقلات ویژه این شب را مهیا می‌کردند و برای گذران ساعات خوش در کنار فامیل لحظه شماری می‌کردند. آنان در سینی‌های قدیمی مسی در فضای دوده‌گرفته آشپزخانه‌های قدیمی، انواع میوه و تنقلات به ویژه سیب، گندم بوداده با شاه‌دانه، کدو حلوای پخته شده، چغندر پخته، انگور، تخمه و نخودچی کشمش، و گردو بادام را مهیا می‌کردند.

در این شب پس از صرف شام و خواندن دعای شکر در پای سفره، همگان در کنار هم، از شادی‌ها و غم‌ها، موفقیت‌ها، اعتقادات، امیدها و بیم‌هاشان می‌گفتند. بزرگترها و ریش سفیدان فامیل در این شب علاوه بر خواندن برخی از اشعار محلی و خاطرات و داستان‌های کهن ایران زمین را برای اعضای خانواده نقل می‌کردند.

شهرضا

در این شب مردم شهرضا پس از تدارکی حداقل یک هفته‌ای به میزبانی طولانی‌ترین شب سال می‌روند. از مهمترین شاخصه های یلدا در شهرضا دید و بازدید گسترده مردم است که به نوعی خاطره نوروز را در یادها زنده می‌کند. بازار قصه گویی مادربزرگ‌ها و خاطره‌گویی پدربزرگ‌ها در این شب از دیگر مراسم پر رونق‌تر است.

گاه نیز اعضای خانواده‌ پس از صرف شام به دیدار کهنسال‌رین فرد خانواده خود می‌روند. در منازلی که هنوز بساط کرسی برپاست پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها در بالای کرسی و سایرین در اطراف کرسی گرد هم می‌آیند. این خصیصه بیشتر در نواحی اطراف شهر شهرضا و روستاهای اطراف که هنوز بافت سنتی خود را حفظ کرده‌اند دیده می‌شود. روستای اسفرجان و هونجان از مهمترین مناطقی هستند که دارای بافت سنتی قوی‌تری نسبت به سایر مناطق شهرستان هستند.

در این شب انواع خوردنی‌ها تناول می‌شود که مهم‌ترین ‌آن‌ها میوه‌هایی چون انار، هندوانه، نارنگی و پرتقال است که به ضمیمه آجیل و برخی خشکبار زینت ده خوان شب یلدای شهرضایی‌ها است. بردن شب چله‌ای برای عروس از سوی خانواده داماد شامل انواع میوه‌ها، شیرینی و تنقلات و فال حافظ از دیگر آئین‌های شب یلدا در شهرضا است.

اردستان

در منطقه اردستان از دیرباز شب یلدا شبی بوده که کوچکترها به دیدن بزرگترها می‌رفته اند و با شب‌نشینی در کنار کرسی به تعریف، قصه‌گویی و لطیفه گفتن مشغول می‌شده‌اند. شب یلدا در اردستان با تعریف داستان‌های مختلف تاریخی و پذیرایی با هندوانه که مختص شب یلدا بوده از یکدیگر استقبال می‌کنند.

شب یلدا در اردستان از محصولات بومی خود منطقه همچون توت خشک، گردو، بادام، برگه‌های زردآلو، هلو و خربزه و هندوانه که آن را در زیر کاه نگهداری کرده بودند، استفاده می‌کنند. بیشترین محصولی که در شب چلّه طرفدار دارد، محصول شلغم و کدوی محلی بوده که هنوز مردم از آن استفاده کرده و مورد توجه مردم است.

آش و کاچی که از آرد ذرت تهیه شده و با گوشت شتر زواره و کشک محلی شهر مهاباد تزئین شده، از غذاهای محلی اردستان در شب یلدا است.

فریدون‌شهر

مردم شهرستان فریدون‌شهر هم از دیرباز به سبب حس بیشتر سرما و رابطه قوی مردمان این منطقه با زمستان شب اول زمستان را بسیار نیکو می‌دانسته‌اند و در برگزاری و گرامی داشت آن همیشه کوشا بوده‌اند.

مهم‌ترین رسم و آئین این شب مانند بیشتر نقاط دیگر آئین نیک و ستودنی بازدید از بزرگان و خویشاوندان و دوستان است که این رسم را کوچکترها با مهمانی رفتن و دیدار از بزرگان به جا می‌آورند و جشن گردهمایی و آئینی خویشاوندان و دوستان را به پا می‌دارند. نزدیکی و صمیمیت دوستان و نزدیکان و نیز همبستگی آن‌ها و تداوم مهر و دوستی در همنشینینی‌های این شب به دور کرسی به اوج خود می‌رسد و همه به دور این گرمابخش قدیمی خانه و آشیانه و شاید هم خانواده می‌نشینند و گرمی خاصی را به شب سرد بلند آخر پاییز می‌بخشند.

کرسی که از چهار پایه چوبی و مسقف تهیه شده و زیر آن در گذشته تنور گرم پخت و پز بوده و اینک در بعضی خانواده‌ها با حفظ رسوم بخاری برقی و گازی، روی خود لحاف و رو اندازی از گلیم می‌بیند که نقش و نقوش روی آن یادآور فصول و رنگ‌های زیبای خداوندی است. کرسی که در جمع کردن خانواده و انتقال تجارب گذشتگان به جوانان نقش مهمی را ایفا کرده است.

همچنین در فریدون شهر از گذشته رسم بوده که داماد در شب یلدا برای عروس نان محلی، آگدکی، آجیل و پارچه‌ای زیبا می‌خرید و به خانه عروس می‌برد تا توشه‌ای باشد برای زمستان. این آیین هم جزو رسوم خاص و منحصر به فرد منطقه است.

نایین

از رسومات تاریخی شب یلدا در نایین گلیم‌بافی (گلیم جُولی) است که مخصوص هدیه برای تازه عروس‌ها است؛ هنری دستباف که با استفاده از پارچه‌های ضایعاتی بافته می‌شود تا توسط خانواده‌های داماد به تازه‌عروسان هدیه دهند.

بانوان نائینی پیش از آغاز فصل زمستان طی سنتی که از قدیمیان آموختند شروع به پخت غذا‌ها و شیرینی‌های سنتی می‌کنند که کلوچه (کلیچه)، چنگمال، سیرک، کُماج، قلیه‌زردک (قلیه‌گزر)، دندونی (دونچی)، لبوی زردک، چغندر و شلغم، نون سبزی، ماستینه، هفت‌دانه (هفتومو)، فَیُّو، آش رشته و آش آنغوزه از جمله این خوراکی‌های لذیذ و خوشمزه است.

کُپَچو شیرینی زبانزد نایینی‌ها است که با بیان شعری زیبا از نایین می‌گوید: کام ما با کُپَچو شیرین است، خوردنش رسم و ره دیرین است/ ترد و خوشمزه و خوش رنگ و لعاب، اندرونش همه عطرآگین است/ این همه جلوه و این نقش و نگار، هنر دست زن نایین است؛ در ایام خاص سال از جمله شب یلدا بانوان نایینی با پخت این شیرین، کام مهمانان یلدا را شیرین می‌کنند.

گفتنی است دیدار از بزرگترها، جشن و سرور، خوردن میوه‌های زمستانی و پاییزی همچون انار، تهیه هندوانه شب یلدا، گرفتن فال حافظ، سفره‌آرایی مخصوص، تهیه انواع شیرینی و آجیل برای پذیرایی از مهمان‌ها، گرفتن جشنی مخصوص برای تازه عروس خانواده از دیگر مراسمات مردمان کویری شرق اصفهان است.

یلدا، شبی که مختص به خانواده‌هاست

بیژن شمس استاد دانشگاه، با تأکید برای آنکه باید شب یلدا را مختص به خانواده دانست درباره ویژگی های این مراسم سنتی می‌گوید: شب یلدا را باید مغتنم بدانیم و از این فرصت برای دید و بازدید و صله‌رحم اقوام و همچنین بزرگ‌ترها استفاده کرده و بدانیم، ساعات این شب تنها مختص به خانواده است.

او در ادامه تأکید دارد که همین موضوع سبب می‌شود تا به‌ صورت مناسبتی، حضور فعال خود در فضای مجازی را کنار گذاشته و بدانیم که حضور فیزیکی، روحی، کلامی، نگاهی و عاطفی ما، فقط برای خانواده است.

انتهای پیام/فارس