کوتاه از روابط ایران با انگلیس از ابتدا تا کنون
مسلمانان بزرگترین اقلیت دینی انگلیس هستند. نظام سیاسی انگلیس مشروطه سلطنتی است و دارای دو مجلس اعیان و عوام است. در انگلیس پادشاه یا ملکه مقامی تشریفاتی است. عالی‌ترین مقام اجرایی کشور نخست وزیر است که از طرف حزب صاحب اکثریت در مجلس عوام انتخاب می‌شود.
انگلیس نام کشور کوچکی درشمال غرب اروپاست که از چند جزیره بزرگ و کوچک تشکیل شده است. نام رسمی انگلیس “پادشاهی متحده بریتانیای کبیر و ایرلند شمالی است” که منظور از آن مجموعه چهار کشور انگلند، اسکاتلند، ولز و ایرلند شمالی است. انگلیس هفتاد و یکمین کشور جهان از نظر وسعت با مساحت ۲۴۴هزار و۱۰۱ کیلومتر است و جمعیت آن درسال ۲۰۰۰ /۱۳۷۹ حدود ۵۹ میلیون نفر بوده است. نام انگلیس از نام اقوام انگلوساکسون که در قرن پنجم میلادی به این کشور مهاجرت کرده‌اند گرفته شده است. انگلیسیها بیشتر مسیحی و پیرو مذهب پروتستان، فرقه “انگلیکان” هستند. مسلمانان بزرگترین اقلیت دینی انگلیس هستند. نظام سیاسی انگلیس مشروطه سلطنتی است و دارای دو مجلس اعیان و عوام است. در انگلیس پادشاه یا ملکه مقامی تشریفاتی است. عالی‌ترین مقام اجرایی کشور نخست وزیر است که از طرف حزب صاحب اکثریت در مجلس عوام انتخاب می‌شود.
حزب محافظه کار، حزب کارگر و حزب لیبرال دموکرات، مهمترین حزبهای سیاسی انگلیس هستند. نمایندگان مجلس عوام با حضور اشراف، صاحب منصبان دربار، کشیشان و قضات عالی رتبه تشکیل می‌شود. مجلس اعیان صرفا می‌تواند در تصویب قوانین تاخیر ایجاد کند و قدرت اصلی در اختیار مجلس عوام است. شهرت انگلیس بیش از هر چیز به خاطر سابقه تاریخی آن در دوران استعمار است. انگلیسیها از قرن هفدهم میلادی و با آغاز انقلاب صنعتی رفته رفته با بهره از نیروی دریایی قدرتمند خود بر نقاط متعددی از جهان تسلط یافتند و بزرگترین امپراطوری تاریخ را به وجود آوردند. امپراطوری انگلیس در اوائل قرن بیستم در وسیع‌ترین حد خود قرار داشت. امپراطوری انگلیس در این زمان شامل کانادا، اقیانوسیه، شبه قاره هند و بخشی از شمال تا جنوب افریقا و بخشی از خاورمیانه را در برمی‌گرفت. پس از وقوع دوجنگ جهانی درقرن بیستم، انگلیس به تدریج قدرت خود را از دست داد. و پس از جنگ جهانی دوم بیشتر مستعمرات آن استقلال یافتند. اکنون تنها برخی جزایر کوچک و بزرگ پراکنده در اقیانوس آرام و اطلس در حاکمیت انگلیس قرار دارد. کهن‌ترین سابقه‌ای که از آشنایی انگلیسها با ایران داریم مربوط به ۱۲۹۰م/۶۸۹ق و سفر فرستاده ادوارد اول (۱۲۷۲-۱۳۰۷م) به دربار ارغون شاه است. از این زمان تا دوران صفویه تماسهایی که در بین ایران و انگلیس برقرار می‌شد، ناپایدار و زود گذر بود. در دوران صفویه برادران شرلی به ایران اعزام شدند و رابرت شرلی چندین سال به عنوان مستشار دردربار ایران ماند.
در سال ۱۵۶۲م/۹۶۹ق آنتونی جنکینسن برای عقد پیمان بازرگانی به دربار شاه طهماسب اول آمد، اما ناکام ماند. بعد از او نیز فرستادگان دیگری هم آمدند، اما نخستین اقامت دراز مدت انگلیسیها در ایران به اوائل قرن هفدهم میلادی و شروع دوران استعمار باز می‌گردد. در این دوره کمپانی بازرگانی هند شرقی (این کمپانی در ۱۶۰۰م/۱۰۰۸ق برای انجام امور بازرگانی در شرق تاسیس شد و در ۱۸۸۴م/۱۲۹۱ق منحل گردید ) در جاسک دفتر بازرگانی دایر کرد و از این محل کالاهایی که از انگلیس و هندوستان می‌رسید. روانه شیراز و اصفهان می‌کرد. بعدها کمپانی در این دو شهر نیز دفاتر بازرگانی دایر کرد. در سال ۱۶۲۲م/۱۰۳۱ق انگلیسیها برای بیرون راندن رقیبان تجاری خود یعنی پرتقالیها از جزیره هرمز به شاه عباس اول کمک کردند و او پس از پیروزی بر پرتقالیها به انگلیسیها اجازه داد که دفتر مرکزی خود در بندرعباس دایر سازند. در سال ۱۷۷۸م/۱۱۹۲ق با فرمان کریم‌خان دفتر کمپانی که در ۱۷۶۳م/۱۱۷۶ق به خاطر ناآرامیهای منطقه‌ای به بصره منتقل شده بود به بوشهر انتقال یافت و از معافیت مالیاتی و گمرکی برخوردار شد. از این پس ایران و بندر بوشهر به طور خاص برای انگلیسیها اهمیت سیاسی بیشتری یافت. در اواسط قرن هجدهم انگلیس آرام آرام شبه قاره را به تصرف خود درآورد و در ۱۷۷۴م/۱۱۸۸ق اولین فرماندار کل هندی از سوی جرج سوم (سلطنت ۱۷۶۰/۱۸۲م) منصوب شد. از این زمان تا هنگام کشف نفت در خوزستان ایران به خاطر همسایگی با هندوستان برای انگلیسیها ارزشمند بود اگر چه آنها ارزش بازرگانی ایران را هرگز از نظر دور نداشتند. در ۱۲۰۲ق اقا محمد خان قاجار به تخت نشست و ده سال بعد برادرزاده‌اش با نام فتحعلی شاه جانشین وی شد. دوران سلطنت وی هم زمان با بوجود آمدن پادشاهی افغانستان در شرق خاک افغانستان فعلی در کوههای هندوکش بین ایران و هند و قدرت یافتن فرانسه و روسیه در اروپاست تهدید هند از سوی این کشورها باعث شد که انگلیس نقش سیاسی خود را در ایران تقویت کند.
در ۱۸۰۰م/۱۲۱۴ق اولین هیات سیاسی انگلیس به سرپرستی جان ملکم در بندر بوشهر پیاده شد. ملکم و فرستادگان پس از او قراردادهای متعددی با فتحعلی شاه امضا کردند و به او وعده حمایت مالی،سیاسی و تسلیحاتی در برابرر اروپایی‌ها را دادند، اما این وعده‌ها تحقق نیافت و ایران در دو جنگ بزرگ با روسها بخش وسعی از سرزمینهای شمالی خود را از دست داد و مبالغ کلانی از ثروت ملی برای پرداخت غرامت به روسها از خزانه مملکت خارج شد.
در سال ۱۲۵۰ق فتحعلی شاه مرد ونوه اش محمد میرزا پادشاه شد. غفلت از مرزهای شرقی دردوران جنگ با روسها، ان مناطق را دچار اشفتگی کرده بود. محمد شاه برآن شدتا با چراغ سبز تزار نیکلای اول شرق کشور را سامان بدهد. سپاه ایران هرات را در ۱۲۵۴ق به محاصره خود درآورد. انگلیسیها که از قدرت یافتند ایران درمرزهای شرقی هند ناخرسند بودند. به محمد شاه هشدار دادند که دست از هرات بردارد. محمد شاه که این هشدار را دخالت در سلطنت خود می‌دانست اعتنایی نکرد و اندکی بعد به شاه خبر رسید. که کشتیهای انگلیسی جزیره خارک را تصرف کرده و به بوشهر نزدیک شده‌اند. محمد شاه که خاطره خیانت اروپائیان به پدربزرگش را در ذهن داشت، امیدی به یاری روسها نداشت و جنگ با انگلیسیها را صلاح ندانست و از محاصره دست کشید. و در ۱۲۵۴ق به پایتخت بازگشت محمد شاه سفیری به لندن فرستاد و او پس از امضای توافق نامه‌ای در هشت بند که خواسته‌های انگلیسیها را برآورده می‌کرد، توانست خروج انگلیسیها را از خارک میسر سازد. و آنها در ۱۲۵۷ق جزیره خارک را ترک گفتند. پس از این واقعه نفوذ انگلیسیها در ایران افزایش یافت و هرروز فتنه و بلوای تازه‌ای در کشور بر پا می‌شد. فتنه بابیه و شورش حسن خان سالار در خراسان از آن جمله‌اند. محمد شاه در ۱۲۶۴ق مرد و ولیعهدش ناصر الدین میرزا به کمک میرزا تقی خان فراهانی برتخت نشست ناصر الدین شاه میرزاتقی خان را به صدرات برگزید و به وی لقب امیر کبیر داد.
امیر که مردی با لیاقت و وطن دوست بود. در اندک زمانی توانست مملکت را ارام و اوضاع را سامان بدهد. امیر اصلاحات گسترده‌ای در ارکان مختلف کشور به اجرا گذارد و برای ترقی ایران سخت کوشید انگلیسیها که از قدرت یافتن ایران به رهبری امیر سخت هراسان بودند با همدستی درباریان ناراضی وسایل قتل میرزا را فراهم کردند و امیر در صبح روز هفدهم ربیع الاول ۱۲۶۸ در حمام فین کاشان به شهادت رسید. پس از وی میرزرا آقا خان نوری که به سرسپردگی انگلیسیها معروف بود با اعمال نفوذ آنها جانشین امیر شد و اسباب تاخت و تاز انگلیسیها در کشور فراهم شد. در سال ۱۸۵۷م/۱۲۷۳ق ناصرالدین شاه در شرایطی که روسیه با فرانسه و انگلیس در حال جنگ بود تصمیم گرفت ایلات شرقی را به کشور بازگرداند. سپاه ایران هرات را تسخیر و به نام ناصر الدین شاه در شهر خطبه خواند و سکه ضرب کردند. انگلیسیها که در جریان تحرکات سپاه ایران بودند، نیروی دریایی خود را به سواحل ایران در خلیج فارس گسیل داشتند. جزیره خارک و بندر بوشهر پس از چل روز مقاومت دلیرانه مبارزان تنگستان به تصرف نیروهای انگلیسی درآمد و سه هفته بعد هم بخشهایی از خوزستان از جمله خرمشهر و اهواز به دست آنها افتاد.
رضا شاه در دورانی که نگهبان در سفارتخانه هلند بود
ناصرالدین شاه که توان مقابله با انگلیس را نداشت تن به مصالحه داد معاهده پاریس به امضا رسید و طبق آن ایران شرایط انگلیس را برای خروج از جنوب کشور پذیرفت و برای همیشه از افغانستان دست کشید. از این زمان به بعد نفوذ انگلیسیها در امور داخلی ایران به شدت افزایش یافت و امتیازهای متعددی به انگلیسیها داده شد. بیشتر این امتیازات بلند مدت و انحصاری بود، یکی از آنها سرآغاز تولات بزرگی در تاریخ ایران است. دادن امتیاز انحصاری تولید خرید و فروش تنباکوی ایران به شرکت “رژی” بود از آنجا که این امتیاز تمامی سود حاصل از صنعت دخانیات را به جیب انگلیسیها می‌ریخت با مخالفت علمای شیعه، خصوصا آیت الله حاج میرزا حسن شیرازی روبرو شد. آیت الله میرزای شیرازی در تحریم مصرف تنباکو فتوایی یک سطری نوشت و با همین فتوا مصرف تنباکو حتی در اندرونی دربار هم ممنوع شد. شاه بیم ناک از گسترش قیام، امتیاز را لغو کرد، نهضت تحریم تنباکو بعدها مقدمه انقلاب مشروطه شد. ناصرالدین شاه در ۱۳۱۳ق به قتل رسید. و پس از او مظفرالدین شاه و محمد علی شاه برتخت نشستند. سلطنت این دو با انقلاب مشروطه و پیامدهای آن مصادف بود و با اینکه محمد علی شاه به روسها تمایل داشت امتیازهای انگلیسیها همچنان برقرار بود و علاوه برآنچه که در گذشته به انها داده شده بود با کشف نفت در ۱۳۲۶ق در مسجد سلیمان امتیاز بهره برداری از نفت هم طبق قرار داد رویتر که پیش از این ناصرالدین شاه آن را امضا کرده بود به آنها داده شد.
ایرون ساید فرمانده انگلیسی که در جریان جنگ درشمال غربی ایران مستقر شده بود، مامور شد با استفاده از نیروی نظامی اوضاع ایران را سامان بدهد تا آشفتگی ان موجب صدمه منافع انگلیس نگردد. حاصل تلاشهای وی کودتای نیروی‌های قزاق به فرماندهی رضا خان در اسفند ۱۲۹۹ و نخست وزیری سید ضیا الدین طباطبایی بود. رضا‌خان ابتدا وزیر جنگ سپس نخست وزیر شد و بالاخره در ۱۳۰۴ش به پادشاهی رسید و سلسله قاجاریه منقرض شد. رضا شاه پس از برکناری از سلطنت به یکی از مستعمرات انگلیس یعنی جزیره موریس در اقیانوس اطلس تبعید شد. رفتار تحقیر آمیز انگلیسیها با کارکنان صنعت نفت که شرکت نفت ایران و انگلیس آن را اداره می‌کرد آرام آرام نهضت ملی شدن صنعت نفت را شکل داد.
با پیروزی انقلاب در سال ۵۷ خوان رنگین انگلیس درایران برچیده شد و روابط بین دو کشور به سردی گرایید. در دروران جنگ عراق از کمکهای تسلیحاتی و بازرگانی انگلیس برخوردار بود و بخش از تسلیحات شیمیایی عراق را انگیلیس تامین می‌کرد. پس از جنگ مهمترین حادثه در روابط دو کشور موضوع کتاب آیات شیطانی و حمایت دولت انگلیس از نویسنده ان سلمان رشدی بود. وی به حکم امام خمینی مرتد اعلام شد. در پی صدور فتوا روابط دو کشور به شدت تیره شد و انگلیس دیپلماتهای خود رااز ایران فرا خواند. اما پس از عدم همراهی دیگر دولتهای اروپایی، رفته رفته از شدت تنشها کاسته شد.
دایرة المعارف انقلاب اسلامی- ویژه نوجوانان وجوانان-ج اول- انتشارات سوره مهر
