گفتگو با رئیس پژوهشگاه ابن سینا:
تشخیص سرطان با آزمایش خون/ در درمان ناباروری همتراز اروپا هستیم
محققان کشورمان در یکی از مراکز جهاد دانشگاهی به درمانهای پیشرفته ای در زمینه ناباروری و تشخیص ناهنجاریهای ژنتیکی دست یافته اند و درحال تلاش برای تشخیص زودهنگام سرطان هستند.
به گزارش اصفهان شرق؛ میترا سعیدی کیا؛ ژنتیک بخشی از دانش زیست شناسی است که امروزه محققان و پژوهشگران در سراسر دنیا آن را در تمامی جانداران بسط داده‌اند تا بتوانند تحول در این دانش را در درمان بیماری‌ها همچون ناباروری، سرطان، جلوگیری از بیماری‌های ژنتیکی و… نشان دهند.
ژنتیک در درمان ناباروری، شناخت بیماری‌های ژنتیکی والدین و جلوگیری از انتقال آن به جنین، بررسی خطر بروز ناهنجاریهای ژنتیکی، ژن درمانی و … نقش بسزایی دارد.
دکتر محمدرضا صادقی، رئیس پژوهشگاه فناوری‌های نوین و علوم زیستی جهاددانشگاهی (ابن‌سینا) در همین زمینه و آخرین دستاوردهای این مرکز پژوهشی در حوزه ژنتیک و ناباروری گفتگویی با مهر داشته که مشروح آن در زیر آمده است.
*در ابتدای گفتگو در خصوص جایگاه ایران در حوزه علوم و فناوری‌های ژنتیک و درمان ناباروری در منطقه و جهان توضیح بفرمائید.
شاید بتوان گفت هر آنچه امروز در حوزه تشخیص‌های ژنتیکی در خارج از کشور قابل انجام است، در ایران نیز انجام می‌شود. به نوعی، در این حوزه، چه از نظر فناوری و چه از نظر دانش متخصصان، ایران همتراز کشورهای اروپایی و کشورهای تراز اول دنیا است.
در زمینه درمان ناباروری نیز کشور ما کاملاً همتراز با کشورهای پیشرفته است و امروزه همۀ روش‌های نوین درمان ناباروری در ایران ارائه می‌شود و کشور ما از این نظر جایگاهی ممتازی در منطقه دارد.
*فرمودید که جایگاه کشور همتراز با سایر کشورها در زمینه‌های ژنتیکی است؛ یکی از مباحث ژنتیکی در سال‌های اخیر مربوط به خصایص ژنتیکی است؛ این باور کم و بیش در بین مردم پیش آمده که والدین در آینده می‌توانند پیش از تولد فرزند، خصایص ژنتیکی همچون هوش بالا، قد بلند و رنگ چشم فرزند خود را انتخاب کنند. آیا این باور درست است و فناوری‌های ژنتیکی در جهان و ایران به چنین امکانی دست یافته‌اند؟
انتخاب چنین صفات ژنتیکی در جنین هنوز در هیچ جای جهان میسر نشده است. این باور عمومی تا حدی برگرفته از فیکشن یا داستان‌ها و فیلم‌های ژانر علمی و تخیلی و دنیای تبلیغات است. اما اگر بخواهیم از منظر علمی و واقعی این موضوع را تبیین کنیم، پاسخ این است که اگر ژن‌های عامل هر صفت و خصوصیت فتوتیپی کشف شوند، امکان انتخاب آن ژن خاص در جنین وجود دارد، اما هنوز ژن‌های مرتبط با خصایصی همچون هوش، رنگ چشم و قد، ردیابی نشده‌اند. به همین دلیل، هنوز چنین امکانی در کشور ما و دیگر کشورهای جهان محقق نشده است.
برای مثال ژن‌های مرتبط با ناشنوایی شناسایی شده‌اند و ما می‌توانیم این ژن را در جنین جستجو کنیم و مانع از تولد فرزند مبتلا به ناشنوایی شویم. در واقع هر زمان ژن‌های مرتبط با یک صفت یا بیماری شناسایی شوند، از آن پس امکان ردیابی و انتخاب آنها در جنین وجود خواهد داشت. به هر حال، علم ژنتیک به سرعت در حال پیشرفت است و ممکن است روزی فرا برسد که ژن‌های مرتبط با صفات ظاهری و شخصیتی شناسایی شوند و قابل ردیابی در جنین باشند، اما هنوز به آن مرحله نرسیده‌ایم.
*خصایص ژنتیکی شاید آنچنان ضرورتی نداشته باشد اما به نظر می‌رسد شناسایی بیماری‌های ژنتیکی مهم باشد؛ بفرمائید که تاکنون چند بیماری ژنتیکی شناخته شده که امکان شناسایی آنها در جنین قبل از تولد وجود دارد؟
امروزه ژن‌های مرتبط با بیش از ۴۰۰ بیماری ژنتیکی شناسایی شده‌اند که امکان تشخیص آنها در والدین وجود دارد. اگر ژن‌های مرتبط با بیماری‌های قابل انتقال در پدر و مادر را شناسایی کنیم، می‌توانیم با استفاده از تکنیک‌های پیشرفتۀ ژنتیکی آن ژن‌ها را در جنین ردیابی کنیم. البته این بدان معنا نیست که فقط در پدر و مادر مبتلا به یک بیماری ژنتیکی این امر امکان‌پذیر است. گاهی زوجین مبتلا نیستند و فقط ناقل آن بیماری‌اند، در چنین مواردی نیز می‌توان از انتقال ژن عامل بیماری به فرزند جلوگیری کرد.
*آیا این امکان در ایران هم وجود دارد؟
بله، علوم و فناوری‌های نوین ژنتیکی در ایران همپای کشورهای پیشرفتۀ جهان رشد یافته است. این فناوری‌ها در کشور ما نیز وجود دارد و در مرکز درمان ناباروری و سقط مکرر ابن‌سینا نیز برای خدمت‌رسانی به مراجعان استفاده می‌شود.
* با توجه به اینکه امکان ردیابی بیماری‌های ژنتیکی در ایران و این پژوهشگاه وجود دارد و می‌توان از انتقال به جنین جلوگیری کرد بفرمائید که چند درصد می‌توان بیماری ژنتیکی جنین را قبل از تولد تشخیص داد؟
نزدیک به صد در صد امکان تشخیص بیماری‌های ژنتیکی‌ای که ژن‌های مرتبط با آنها شناسایی شده‌اند، وجود دارد و می‌توان از انتقال آن بیماری‌ها به نسل بعد پیشگیری کرد.با استفاده از آزمایشات و توالی‌یابی ژنتیکی تشخیص بیماری ژنتیکی امکان‌پذیر است. معمولاً نمی‌توان با قطعیت و به‌طور صد در صد در علم پزشکی گزاره‌ای را بیان کرد، اما می‌توان گفت نزدیک به صد در صد امکان تشخیص بیماری‌های ژنتیکی‌ای که ژن‌های مرتبط با آنها شناسایی شده‌اند، وجود دارد و می‌توان از انتقال آن بیماری‌ها به نسل بعد پیشگیری کرد.
* آقای دکتر ژنتیک در زمینه جلوگیری از بروز ناهنجاریهای ژنتیکی در افرادی که در سنین بالا ازدواج می‌کنند نیز ورود پیدا کرده؛ با توجه به افزایش سن ازدواج و فرزندآوری، آیا این موضوع خطر بروز ناهنجاریهای ژنتیکی را افزایش می‌دهد و آیا روش‌هایی برای جلوگیری از این مشکل وجود دارد؟
قطعاً سن والدین، به‌ویژه سن مادر رابطه مستقیم با سلامت جنین دارد و به همین دلیل بر فرزندآوری در سنین بیست تا سی و پنج سالگی تأکید می‌شود. با بالارفتن سن مادر خطر بروز ناهنجاریهای ژنتیکی افزایش می‌یابد. پس از ۳۵ سالگی کیفیت تخمک‌ها و میزان ذخیره تخمدانی خانم‌ها کاهش چشمگیری دارد و این کاهش کیفیت پس از ۴۰ سالگی شدت می‌یابد و خطر بروز ناهنجاریهای ژنتیکی بسیار بیشتر می‌شود. به همین دلیل به خانم‌های بالای ۴۰ سال بارداری با استفاده از تخمک اهدایی پیشنهاد می‌شود.
اهدای تخمک یکی از روش‌های جایگزین درمان ناباروری است که در مواردی که خطر بروز ناهنجاری در جنین وجود دارد، از جمله به دلیل سن بالای مادر، می‌تواند برای جلوگیری از بروز ناهنجاری در جنین به کار رود. این خدمت و دیگر خدمات درمانهای جایگزین و همچنین، غربالگری‌های ژنتیکی جنین در مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا به زوجین مراجعه کننده ارائه می‌شود.
* محققان پژوهشگاه ابن‌سینا در زمینه جنین‌شناسی چه پیشرفت‌ها و دستاوردهایی داشته‌اند؟
در حوزۀجنین شناسی، اقداماتی همچون تکه‌برداری و بیوپسی از جنین با تجهیزات و تکنیک‌های پیشرفت در پژوهشگاه ابن‌سینا انجام می‌شود. همچنین، ما تکنیک تایم‌لپس را در اختیار داریم تا سرعت رشد جنین را در رحم ارزیابی کنیم.
قبلاً بررسی جنین در رحم امکان‌پذیر نبود، اما اکنون با به‌کارگیری این فناوری در پژوهشگاه، می‌توانیم وضعیت جنین را در طول رشد و مراحل تکوین آن در رحم مادر پایش کنیم.
*آیا جراحی روی جنین نیز امکان‌پذیر است؟
مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا و کلاً مراکز درمان ناباروری، مراکز جراحی محدودند. یعنی بیمارانی در این مرکز تحت درمان قرار می‌گیرند که نیازی به جراحی‌های پیشرفته و بستری ندارند. جراحی جنین یکی از جراحی‌هایی است که مادر باید تحت مراقبت قرار بگیرد و ممکن است تا چندین روز به طول بیانجامد. چنین جراحی‌هایی فقط باید در بیمارستان‌ها انجام شود و آن هم در بیمارستان‌های خاص با امکانات و تجهیزات پیشرفته پره ناتولوژی امکان پذیر است.
* آیا کشور ما و به‌طور خاص پژوهشگاه ابن‌سینا در حوزه ژن‌درمانی نیز فعالیت می‌کند؟
در حال حاضر ژن‌درمانی موافقان و مخالفان خود را دارد. موافقان می‌گویند اگر ما به این حوزه‌های جدید وارد نشویم، از کشورهای دیگر عقب خواهیم ماند و ده سال دیگر ناچار خواهیم بود وقت و هزینۀ به مراتب بیشتری را برای دستیابی به دانش و فناوری در این حوزه‌ها صرف کنیم.
اما مخالفان دو استدلال را مطرح می‌کنند. نخست اینکه در شرایط موجود که ما از نظر تأمین تجهیزات مشکل داریم، چرا باید منابع و امکانات را صرف حوزه‌های بسیار گران قیمت جدید کنیم. دوم اینکه تحقیقات برای درمان بیماری‌هایی همچون سرطان، بیماری‌های قلبی و عروقی و آسیب‌های ناشی از تروما باید در اولویت قرار بگیرد، زیرا این موارد از نظر شیوع و تلفات وسیع‌تر و جدی‌ترند.
با این حال اکنون ژن‌درمانی در جهان با اقبال بیشتری روبه‌رو شده است و در کشور ما هم وزارت بهداشت محققان را به ورود به این حوزه تشویق می‌کند، اما به دلیل محدودیت‌های موجود در دستیابی به ابزارها و تجهیزات، پیشرفت در این حوزه دشوار بوده و به کندی در حال انجام است.
ژن‌درمانی نیاز به سرمایه‌گذاری زیادی دارد. در مراکزی همچون ابن‌سینا، معمولاً پژوهش‌ها باید در کوتاه‌مدت به خدمات کاربردی تبدیل شوند، اما پژوهش در حوزه ژن‌درمانی مستلزم صرف زمان طولانی و هزینۀ بسیار است و نمی‌تواند در کوتاه مدت به یک خدمت کاربردی یا یک محصول منتهی شود. همچنین، با توجه به شرایط موجود کشور نیز امکان تأمین منابع لازم برای حمایت از چنین پژوهش‌هایی وجود ندارد. از این رو، پژوهشگاه ابن‌سینا وارد این حوزه نشده است.
البته پژوهشگاه ابن‌سینا در حوزه سلول‌درمانی، مهندسی بافت و طب بازساختی بسیار فعال است و دستاوردهای چشمگیری داشته است. این حوزه‌ها در آینده بسیار تعیین‌کننده‌اند و چشم‌انداز بسیار خوبی در حوزه درمان دارد.
*از آنجا که یکی از حوزه‌های فعالیت تحقیقات در این مرکز مربوط به سرطان می‌شود، در این زمینه اولویتهای پژوهشی تان چیست؟
یکی از اهداف پژوهشی پژوهشگاه ابن‌سینا «تشخیص زودرس سرطان» است؛ ما در صددیم روشی را بیابیم که بتوانیم با یک آزمایش خون یا ادرار، احتمال ابتلاء به سرطان را تشخیص دهیم. البته چنین پژوهشی، با توجه به حساسیت موضوع به صرف زمان و دقت بسیار بالایی نیاز دارد، بنابراین پژوهشگران ما همچنان در حال کار روی این پروژه‌اند و امیدواریم ظرف یکی دو سال آتی بتوانیم این خدمت را به‌صورت کاربردی به مردم عزیزمان ارائه کنیم. هدف اصلی این پروژه تشخیص زودهنگام و ارزیابی خطر ابتلاء به انواع سرطان‌ها همچون سرطان سینه، پروستات و معده با استفاده از نمونه خون یا ادرار است و در صورت حصول نتیجه دستاورد بزرگی برای کشور محسوب می‌شود.
* لطفاً دربارۀ آخرین فعالیت‌های مرکز درباره سلول‌های بنیادی نیز توضیح دهید.
از حدود ده سال پیش پژوهشگران پژوهشگاه ابن‌سینا تحقیق دربارۀ سلول‌های بنیادی خون قاعدگی را آغاز کردند و به این نتیجه رسیدند که از این سلول‌های بنیادی، همانند سلول‌های بنیادی خون بند ناف و مغز استخوان می‌توان برای درمان بیماری‌های مختلف استفاده کرد. این منبع سلول‌های بنیادی دو مزیت بسیار مهم دارد؛ نخست اینکه تجدیدپذیر است، یعنی هر ماه در روزهای عادت ماهانه خانم‌ها می‌توانند نمونه بدهند، برخلاف خون بند ناف که فقط هنگام تولد قابل نمونه‌گیری است. نمونه‌گیری خون قاعدگی بسیار ساده و آسان و غیرتهاجمی بوده و برخلاف نمونه‌گیری مغز استخوان که تهاجمی و دردناک و دشوار است.
بنابراین با توجه به مزایا و کاربردهای گستردۀ این سلول‌ها ایدۀ بانک سلول‌های بنیادی خون قاعدگی مطرح و در سال گذشته این بانک راه‌اندازی شد. خانم‌ها می‌توانند با مراجعه به این بانک و دادن نمونه‌های خون قاعدگی، سلول‌های بنیادی خود را ذخیره کنند تا در آینده بتوانند در صورت بروز بیماری یا مشکل در زمینه‌های مختلف، مانند بیماری‌های پوست، مشکلات ارتوپدی، آرتروزهای مفصلی، بیماری‌های قلبی و عروقی و دیابت، از این سلول‌ها استفاده کنند.
* کاربرد این سلول‌های بنیادی در درمان ناباروری چیست؟
در حال حاضر کاربرد بالینی این روش در درمان ناباروری مربوط به موارد نارسایی زودرس تخمدان است که با مجوز وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی در حال انجام است. برخی خانم‌ها ممکن است به هر دلیلی دچار کاهش ذخیرۀ تخمدان و پاسخ ضعیف تخمدان به داروهای تحریک تخمک‌گذاری شوند. این دسته از بیماران، اغلب نه‌تنها نمی‌توانند به‌طور طبیعی باردار شوند، بلکه به دلیل تعداد کم و کیفیت پایین تخمک با شکست درمان ناباروری به روش IVF مواجه می‌شوند.
در پژوهش بالینی انجام‌شده توسط محققان و متخصصان پژوهشگاه و مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا، نتایج بسیار خوبی از تزریق سلول‌های بنیادی خون قاعدگی به بافت تخمدان این دسته از خانم‌ها به دست آمد و حدود ۴۰ درصد افزایش بارداری در جمعیت مورد مطالعه نشان داده شد.
در این روش، سلول‌های بنیادی خون قاعدگی پس از جداسازی، کشت و تکثیر به بافت تخمدان تزریق می‌شوند. این کار باعث بازتوانی تخمدان‌ها و تقویت عملکرد آنها می‌شود و تعداد و کیفیت تخمک‌ها را افزایش می‌دهد. البته، پژوهش‌ها درباره کاربرد سلول‌درمانی در ناباروری با علل دیگر، از جمله ضخامت کم اندومتر هم در حال انجام است، اما هنوز به مرحله کاربرد بالینی نرسیده است.
*خانم‌ها در چه سنینی می‌توانند سلول‌های بنیادی خون قاعدگی را در این بانک ذخیره کنند؟ شرایط نگهداری این سلول‌ها چگونه است؟
خانم‌ها در سنین ۲۰ تا ۴۰ سال سالگی می‌توانند برای ذخیره‌سازی سلول‌های بنیادی خون قاعدگی اقدام کنند. این سلول‌ها در دمای حدود ۲۰۰ درجه زیر صفر به مدت نامحدود قابل ذخیره‌سازی است.
*معمولا اگر شاخص‌های HLA سلول‌های بنیادی خون بند ناف فردی با فرد دیگری مطابقت داشته باشد، می‌توان از آن برای درمان بیماری فرد دیگر استفاده کرد. آیا در مورد سلول‌های بنیادی خون قاعدگی نیز این امکان وجود دارد که در صورت مطابقت، فرد دیگری از این سلول‌ها استفاده کند؟
در حال حاضر سلول‌های بنیادی کشت‌شده و ذخیره‌شده خون قاعدگی برای خود فرد قابل استفاده است و پژوهش‌های لازم برای اینکه از این سلول‌ها برای درمان بستگان فرد که HLA آنها مطابقت دارد و یا اهدا این سلول‌ها به افراد دیگر در دست بررسی است که بطور حتم قابل انجام خواهد بود.
* مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا در سال‌های اخیر همواره بر عبارت «پایان ناباروری» تأکید کرده است. این عبارت چه مفهومی را در بردارد و محققان پژوهشگاه چه دلایل علمی در این زمینه دارند؟
«پایان ناباروری» به معنی ریشه‌کنی تمام علل ناباروری نیست، بلکه به معنی درمان‌پذیر بودن تمام موارد ناباروری است«پایان ناباروری» به معنی ریشه‌کنی تمام علل ناباروری نیست، بلکه به معنی درمان‌پذیر بودن تمام موارد ناباروری است. در واقع هدف ما آگاه کردن زوج‌ها از این موضوع است که امروزه روش‌های متعدد و متنوع درمان ناباروری در دسترس است و تقریباً تمام موارد ناباروری را می‌توان با کمک این روش‌ها درمان کرد. یعنی اگر زوجی امروزه با مشکل ناباروری مواجه شوند، به فراخور علت ناباروری، می‌توان از روش‌های گسترده درمانی موجود، از درمان دارویی گرفته تا درمانهای جایگزین مانند رحم جایگزین و اهدای تخمک و جنین، برای کمک به آنها استفاده کرد.
مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا یک مرکز جامع و پیشرو است که همۀ خدمات تشخیصی و درمانی را به مراجعان ارائه می‌کند و در زمینه‌هایی مانند سقط مکرر، اندومتریوز و سلول‌درمانی پیشگام بوده است. از این منظر، ما به زوج‌های نابارور اعلام می‌کنیم که ناباروری پایان یافته است و در صورت مراجعه برای درمان ناباروری حتماً به نتیجۀ دلخواه خود، یعنی در آغوش گرفتن فرزند دلبندشان دست خواهند یافت.
*آقای دکتر قطعاً محققان پژوهشگاه در زمینه‌های مختلفی به ارائه خدمات در زمینه ژنتیک و درمان ناباروری، سلول درمانی و … تحقیقات انجام می‌دهند و از سوی دیگر خدمات ارائه می‌کنند؛ آیا این اقدامات توانسته بیماران را از کشورهای دیگر به ایران و این پژوهشگاه جلب کند؛ در واقع به نوعی توریسم درمانی در این زمینه‌ها داشته باشیم؟
کشور ما مقصد گردشگری سلامت در حوزه درمان ناباروری و تشخیص اختلالات ژنتیکی برای کشورهای عراق، افغانستان و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس است. همچنین، بسیار از هم‌وطنان مقیم خارج ترجیح می‌دهند که این خدمات را در ایران دریافت کنند تا هم در مدت درمان در کنار خانواده باشند و هم بتوانند با هزینه‌ای به مراتب کمتر از کشورهای اروپایی و آمریکا، خدماتی با همان کیفیت دریافت کنند.بله، کشور ما مقصد گردشگری سلامت در حوزه درمان ناباروری و تشخیص اختلالات ژنتیکی برای کشورهای عراق، افغانستان و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس است. همچنین، بسیار از هم‌وطنان مقیم خارج ترجیح می‌دهند که این خدمات را در ایران دریافت کنند تا هم در مدت درمان در کنار خانواده باشند و هم بتوانند با هزینه‌ای به مراتب کمتر از کشورهای اروپایی و آمریکا، خدماتی با همان کیفیت دریافت کنند.
تاکنون تعداد زیادی از ایرانیان مقیم دیگر کشورها از جمله کشورهای اروپایی، آمریکا و حتی استرالیا برای دریافت این خدمات به مرکز ما مراجعه کرده‌اند. این نشان‌دهندۀ کیفیت بالای خدمات ما است. اما متأسفانه به دلیل تبلیغات نادرست و مخدوش کردن وجهه ایران در رسانه‌های غربی، شهروندان بسیاری از کشورهای غربی و حتی آسیایی تصویر نادرستی از ایران دارند و فکر می‌کنند ایران کشوری ناامن و خطرناک است.
اگر این تصویر مخدوش و جعلی از کشور عزیزمان اصلاح شود و مردم دنیا بتوانند تصویری واقعی از امنیت، ثبات و پیشرفت ایران به دست آورند، قطعاً با توجه به جایگاه ممتاز ایران در حوزه پزشکی، مراجعان بسیاری از سایر کشور خواهیم داشت. البته، با وجود این شرایط و سیاه‌نمایی‌های رسانه‌ای، علاوه بر ایرانیان مقیم خارج، ما در مرکز ابن‌سینا مراجعان زیادی از کشورهای عراق و سوریه، به‌ویژه در حوزه درمان ناباروری داریم.
همچنین به‌دلیل ممنوعیت‌هایی که در کشورهای همسایۀ اهل تسنن برای ارائه برخی از خدمات درمان ناباروری وجود دارد، اتباع این کشورها نیز برای دریافت خدمات درمان ناباروری به مرکز ما مراجعه می‌کنند. بنابراین، به‌رغم محدودیت‌ها و موانع موجود، مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا در زمینه گردشگری سلامت در حوزه درمان ناباروری فعال است و منبع خوبی برای ارز آوری کشور و درآمدزایی محسوب می‌شود.
*وضعیت هزینه‌های خدمات درمان ناباروری و خدمات تشخیص ژنتیکی در کشور ما نسبت به دیگر کشورها چگونه است؟
به‌طور کلی هزینه‌های درمان ناباروری و خدمات ژنتیکی در ایران حدود یک‌دهم کشورهای اروپایی است و حتی نسبت به کشورهای آسیایی مانند فیلیپین، چین و مالزی هم بسیار ارزان‌تر است. با توجه به ارزش ریال در برابر سایر ارزهای دنیا، قیمت این خدمات در گران‌ترین حالت در کشور ما حدود ۱۰۰۰ دلار است، اما در همسایگی ما در ترکیه بیش از ۵۰۰۰ دلار و در کشورهای اروپایی حدود ۲۰ هزار دلار است، در حالی که کیفیت خدمات همتراز کشورهای اروپایی است.
بنابراین، اگر محدودیت‌های تحمیلی از سوی کشورهای غربی و جو منفی رسانه‌ای علیه ایران رفع شود، ایران کشوری ایده‌آل برای گردشگری سلامت خواهد بود.
