محمد متقی- 

موضوع بررسی مصرف کالاهای فرهنگی برای اولین بار توجه یونسکو را به خود جلب نمود. در نوزدهمین اجلاس یونسکو در نایروبی (۱۹۷۶) توجه به توسعه فرهنگی به صورت توصیه به مشارکت گسترده مردم در زندگی فرهنگی مطرح شد.

ازطرفی جهانی شدن و گسترش وسایل ارتباط جمعی در سطح جهان به موضوع فرهنگ‌های قومی، ملی و جهانی و وضعیت آن‌ها در آینده بیش از پیش اهمیت بخشیده است و از سوی دیگر نگاه سطحی به افزایش مبادلات فرهنگی این نظر را قوت می‌بخشد که در آینده اشکال فرهنگی مختلط و جدیدی در فرایند جهانی شدن نمایان می‌شود، اما با نگاه عمیق‌تر به این مبادلات و پرده‌گشایی از جریان نابرابر کالاهای فرهنگی در جهان، که به شکلی یک سویه تحت سلطۀ شرکت‌های چند ملیتی و چند کشور غربی، است باید در انتظار غلبۀ فرهنگ مصرف‌گرایی غربی بر جهان بود.

در دورۀ قبل از مدرن، جهانی شدن فرهنگ تا اندازۀ بسیاری به جهانی شدن ادیان ــ از جمله بودیسم، مسیحیت و اسلام ــ مربوط بود. در دورۀ مدرن، که از ویژگی‌های آن، روشنگری و رشد سریع سرمایه‌داری، صنعتی شدن و دموکراسی بود، جهانی شدن فرهنگ بیشتر با جنبش‌های ایدئولوژیک و سکولار ــ از جمله ناسیونالیسم، لیبرالیسم و سوسیالیسم ــ عجین شده است. امروزه مسئلۀ جهانی شدن فرهنگ، همان مسئلۀ تأثیر روزافزون مبادلات محصولات فرهنگی، قدرت صنایع فرهنگی، رواج و شیوع فرهنگ عامه پسند غرب و نتایج این موضوعات برای هویت است. در نتیجه، اگر بخواهیم فرایندهای معاصر را در جهانی شدن بفهمیم، بی درنگ در می‌یابیم که مفهوم «جهانی شدن» اغلب بدین مسئله اشاره می‌کند که اهمیت منطقه و کشورها، همچنین رابطۀ «طبیعی» فرهنگ با مناطق جغرافیایی و اجتماعی، از دست رفته است.

«فرهنگ یک ملت و یک کشور، در حقیقت شاکله‌ى معنوى این ملت است. یعنى اگر ما در یک کشور، وضع اقتصادى، نظام اقتصادى و نظام سیاسى را شاکله‌ى جسمى براى یک ملت بدانیم، روح این مجموعه عبارت است از فرهنگ. در حقیقت فرهنگ است که هویت و شاکله‌ى معنوى یک ملت را معین می‌کند.‌ طبعاً این فرهنگ، شاخص‌هاى مصداقى دارد. شاخص‌هاى مصداقى‌اش عقاید است، اخلاق است، آداب است، رفتارهاى اجتماعى است، رفتارهاى فردى است، خلقیات و خصال ملى است؛ این‌ها شاخص‌هاى آن هویت معنوى است» (بیانات رهبرمعظم انقلاب در دیدار با اعضای شورای‌عالی انقلاب فرهنگی)

صنعت و تکنولوژی از جنبه‌های تمدن یک فرهنگ هستند.

قبل از سال ۱۹۸۰ رسانه عمدتا متکی به چاپ و شیوه‌های آنالوگ مانند روزنامه، رادیو، تلویزیون و سینما بود. امروز ما رادیو، تلویزیون و سینمای دیجیتال داریم، در حالی که حتی ماشین چاپ نیز به فن آوری‌های دیجیتالی مانند نرم افزارهای ویرایش تصویر مانند فتوشاپ و ابزارهای نشر رومیزی تبدیل شده است. بعضی از فن آوری‌هایی که به عنوان«رسانه‌جدید» یا در ارتباط با آنها به شمار می‌آوریم،‌ عبارتند از:

۱- اینترنت و شبکه‌جهانی وب ۲- تلویزیون دیجیتال ۳- سینمای دیجیتال ۴- رایانه های شخصی (PCها) ۵- DVDها (دیسک‌های همه کاره‌ی دیجیتال، یا دیسک‌های ویدیویی دیجیتال) ۶-‌CDها (دیسک‌های فشرده) ۷- پخش کننده‌های قابل حمل موسیقی (مانند MP3 Player) 8- تلفن‌های همراه (با باتری‌دار) ۹- بازی‌های ویدیویی (یا اریانه‌ای) ۱۰- واقعیت مجازی (VR) 11- هوش مصنوعی(AI) و فرهنگ دیجیتال با سرعت تغییرات اجتماعی ارتباط دارد و در زمان بسیار کوتاهی باعث برخی تحولات فرهنگی و تکنولوژیک می‌شود.

اقدام ۶۰ روشنفکر آمریکایی به ارسال نامه‌ای برای بوش در اواخر بهمن سال ۸۰ حاکی از عزم آمریکایی‌ها برای نهادینه کردن هژمونی سیاسی خود بود و این عمل نیز یادآور سنت‌های استیلا جویانه دیکتاتورهای بزرگی همچون هیتلر و استالین بود.در واقع اگر این ۶۰ تن را گلچین نظریه پردازان و روشنفکران تأثیرگذار بر سیاست و حکومت و روند سیاسی آمریکا بدانیم به پشتوانه اندیشه‌ای ویرانگر شکل می‌گیرد.در متن نامه چند نکته قابل تأمل است.۱- لزوم محوریت آمریکا و ارزش‌های آن در جهان در روند جهانی سازی.۲- تکیه بر اجتناب ناپذیر بودن جنگ و افتخار به جنگی که ممکن است قربانیان بی شماری به دنبال داشته باشد ۳- تکیه بر دو قطبی شدن جهان میان دوستداران مدرنیته و کسانی که حتی نباید در خانه‌های فقیرانه خود حق حیات داشته باشند.۴- توهین به دین اسلام و ملل بیش از ۴۰ کشور اسلامی. ۵- مشکل آفرین بودن توسل به سازمان ملل متحد و لزوم گذر از آن در بحران‌های بین المللی (برخلاف منشور ملل متحد)۶- تلا‌ش برای ایجاد جهانی که هژمونی سیاست آمریکا را بپذیرد. در واقع،‌ این جمع روشنفکری نیز در زمره و یا در خدمت برگزیدگان و نخبگان قدرتی هستند که در پشت پرده سیاست و حکومت ایالات متحده در مورد این قدرت و سیاست‌های داخلی و خارجی آن تصمیم گیری می‌کنند. (بنیاد فرهنگی پژوهشی غرب شناسی ۸۹ صفحه۱۵)

مختصری ازآسیبهای رسانه‌های دیجیتال:

۱- تکنولوژی انسان را از دوسو به بردگی می‌کشاند: نخست مبدل ساختن او به مصرف چیزهای بیهوده که حاصلی جز تیره روزی، جنگ ویرانی و خشونت در این جهان به ظاهر بهره‌مند از رفاه مادی، ندارد. و دیگر اینکه،‌ نابود ساختن تفکر و چون و چرایی در مسائل اساسی زندگی.

۲- به دلیل رشد و توجه زیاد به فعالیت‌های تفریحی و مصرفی در جوامع معاصر غربی که بر برابری و آزادی فرد در روابط اجتماعی انسان تاکید می‌کند، مصرف شکل دیگری می‌یابد. وجود آزادی و برابری در مصرف، زمان و نوع کالای فرهنگ مصرف را بیش از پیش مهم کرده است. پس اصل بنیادی در این نگاه؛ فردگرایی،‌ آزادی و برابری است که موجب مصرف این چنینی و نتیجه ی مصرف می‌گردد.

۴- از آنجا که غالب مدیران سایت‌ها و تولید کنندگان رسانه‌های دیجیتال از کشورهای غربی می‌باشند به تبع آن نوع سیاستگذاری و راهبردهایی که در این فضا صورت می‌گیرد با دیدگاه‌ها و نظرات آنها هم سو بوده،‌ و به همین دلیل در بسیار از موارد این سیاست‌ها با مبانی دینی و اهداف کشورمان همخوانی نداشته و در برخی مواقع حتی در تقابل و تضاد نیز می‌باشد اگر کاربران به این مهم توجه نداشته باشند ناخواسته متأثر از این سیاست‌ها خواهند شد.

۵- تخریب چهره‌های ملی و مورد اعتماد اکثریت جامعه و چهره سازی و شخصیت پردازی از افراد غیر موجه و کسانی که منافع مادی آنها را تأمین می‌نمایند از طریق ارسال حجم انبوه خبر، تحلیل و ارایه اطلاعات.

۶- اگر فناوری ارتباطات سیار گسترش منابع مطالب رسانه‌ای را تسهیل کرده است (یکی از«چگونه»های ارتباطات سیار/خانه به دوش)،‌ و نیز به مخاطبان اجازه می‌دهد از طریق شیوه‌های جدید و بیشتر براساس ملاک‌ها و معیارهای خودشان به مطالب دسترسی داشته باشند(«کجا»)، سپس به علاوه امکانات جدیدی برای«چه کسی» فرهنگ دیجیتال به وجود آورده است، یا پیکربندی هویت شخصی از طریق: تمایل روبه رشد برای شخصی سازی رسانه.

۷- حضور درفضای مجازی موجب می‌شود انسان از دنیای واقعیات فاصله گرفته و خیال پروری و خیال پردازی در او تقویت شود و این امر در تمام لایه‌های زندگی او نیز تأثیر گزار گردد.

۸- عدم رعایت اصول تربیتی و دریافت اطلاعات و مفاهیم بدون حضور مربی(پدر، مادر،‌ مربیان مدرسه و…) در نهایت کاربران مذکور را دچار زاویه دار شدن و انحراف در تربیت صحیح می‌نماید.

۹- فعالیت کاربران در تنهایی و بدون حضور و مشاهده اعمال و رفتار او توسط دیگران انجام می‌گیرد. به همین علت،‌ امر به معروف و دادن تذکر امکان نداشته و یا به سختی قابل اجرا است.

۱۱- یکی از مضرات فضای مجازی ایجاد پارادوکس، دوگانگی و تناقص در شخصیت و رفتار بعضی از کاربران است.

۱۳- لاسر پس از پژوهشی که در این باره انجام داد، با اشاره به پیامدهای هرزه نگاری بر بهداشت روانی می‌گوید: «این امکان وجود دارد که به واسطه دیدن مطالب و تصویرهای مستهجن رفتارهای جنسی از خود بروز دهند. در مورد بزرگسالان نیز هرزه‌نگاری اینترنتی می‌تواند به بروز رفتارهای جنسی نا‌معقول و یا گاهی اعتیاد جنسی بینجامد.»

۱۴- در دسترس و همگانی بودن اطلاعات و محتوا، سهل‌الوصل بودن آن‌ها، عدم قانون حقوقی مدون در خصوص کپی رایت و برداشت اطلاعات، تنوع، تکثیر مطالب و اطلاعات براساس نیازهای مختلف و متنوع مخاطبان و کاربران و… موجب شده است تا متأسفانه شاهد سرقت‌های علمی و دریافت محتوا و متون بدون تحمل زحمت باشیم.

 ۱۵-در حال حاضر محیط سایبر برای بسیاری از کاربران ناامن گردیده، برخی از کاربران با استفاده از برنامه‌های نرم افزاری به راحتی به بسیاری از اطلاعات شخصی و خصوصی دیگران بدون اجازه دسترسی پیدا می‌نمایند. ویا با هک کردن درگاه‌های شخصی کاربران، آنچه را می‌خواهند به نام مسول درگاه وارد می‌نمایند.

۱۶- فضای مجازی با توجه به نوع کارکرد، مناسب ترین مکانی است که می‌تواند، زمینه‌های گسست فرهنگی و بین نسلی را در سطح جامعه به ویژه در بین نوجوانان و جوانان فراهم سازد.

۱۷- منشأ و بستر برخی از واژه‌ها، ‌کلمات و ادبیات غیر مرسوم (به اصطلاح زیر زمینی) در سطح جامعه به ویژه در میان نوجوانان و جوانانی که با اینترنت سر و کار دارند فضای مجازی می‌باشد.

۱۸- فضای مجازی فرصت مناسبی برای ترویج عقاید، مذاهب، آیین‌ها و ادیان غیر رسمی و ساختگی می باشد.

۱۹- ازلحاظ تجاری به خصوص در زمینه تولیدات فرهنگی و هنری (فیلم‌های سینمایی و شوهای غیر اخلاقی مفسده انگیز، کلیپ‌های ضدارزشی مختلف، عکس‌های شخصی و نامناسب از افراد معروف و مشهور به خصوص از هنرپیشگان و بازیکنان، نوارهای موسیقی غیر مجاز و…) این امر به بازار رسمی تجاری و فضای رقابت اقتصادی سالم و در نهایت به سلامت جامعه خسارت زیادی وارد خواهد ساخت.

۲۰- فضای مجازی زمینه مناسبی است برای شکل‌گیری و اشاعه و ترویج افکار، محتوا واطلاعات دروغ و رفتارهای شبهه افکن، ‌شک برانگیز، گروه‌های انحرافی (شیطان‌پرستی، رپ،‌ هوی متال، همجنس‌بازان و…)، جنبش‌های نوظهور، و… در این فضا به دلیل عدم نظارت توسط دولت‌ها، محل امن و مناسبی برای رشد این نوع تفکرات و گروه‌ها می‌باشد.

۲۱- شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی بهترین فرصت و میدان برای ارایه حجم انبوه اطلاعات و محتوا به خصوص در ابعاد چند رسانه‌ای می‌باشد که می‌تواند در چگونگی برخورد با دولت‌ها تاثیرگذار باشد.

۲۲- بسیاری از نرم افزارهایی که برای کار با اینترنت تهیه و استفاده می‌گردد، توسط جهان غرب صورت می‌گیرد برخی از این برنامه‌های نرم افزاری در بطن خویش وظیفه اطلاع رسانی و جاسوسی را به عهده دارند.

۲۳- فضای مجازی بستر مناسبی برای برخی از شغل‌های کاذب و معامله‌های دروغین می‌باشد.

۲۴- استفاده غیر معمول و بیش از حد از اینترنت نیز در نهایت منجر به اعتیاد اینترنتی می‌شود.

۲۵- در فضای مجازی به خصوص در چت روم‌ها و تالارهای گفتمان، کاربران عمدتا خویش را با نام غیر واقعی معرفی می‌نمایند و در بعضی مواقع به معرفی خود به عنوان جنس مخالف، تحصیلات‌عالی بالا، محل سکونت مناسب، میزان درآمد زیاد، شغل مدیریتی و… می‌پردازند. این امر در کاربرانی که وقت زیادی را صرف حضور در این فضا می‌نمایند، رفته رفته در شخصیت و رفتار آنها تأثیرگذار شده و به هویت و خود واقعی آن‌ها آسیب جدی وارد می‌سازد.

۲۶- ازدواج‌های اینترنتی به دلیل اینکه بیشتر براساس احساس، و به دور از واقعیت و بدون شناخت واقعی صورت می‌گیرد، منجر به طلاق می‌شود. و به این طریق بر مشکلات اجتماعی و اخلاقی جامعه افزوده خواهد شد.

۲۷- تقویت بعد فردی و انزواطلبی کاربران در فضای مجازی بیشتر صورت می‌گیرد.

۲۸- نوع ارتباطات ناهنجار، خلاف رویه و مرسوم اجتماعی و به کارگیری روش‌های احساسی ضد اخلاقی در فضای مجازی در بعضی مواقع منجر می‌شود که این ارتباطات شکل واقعی و حقیقی به خود بگیرد و کاربران احساسی و زود باور (به خصوص از بین دختران) تحت تأثیر احساسات قرار گرفته و اغفال شوند و در نهایت بعضی از آنها از خانه‌های فساد مجازی به سمت فساد واقعی کشانده هدایت شوند.

۲۹- شخصیت‌پردازی و چهره‌سازی و تبلیغ بسیار گسترده و وسیع همراه با بهره‌گیری از ابزار چند رسانه‌ای به ویژه ابزار و آلات موسیقی می‌باشد.

۳۰- کاهش حرکت: توجه وسیع و عمیق کودکان به وسایل ارتباط جمعی، مخصوصا تلویزیون موجب می‌شود، ساعت‌ها در برابر آن بنشینند و از حرکت بازمانند و این در حالی است که امروزه تمامی مربیان بر لزوم تحرک جسمی برای همه انسان‌ها علی الخصوص کودکان به عنوان عاملی در راه تامین سلامت تاکید دارند.

و…….

بنابراین آنچه که به نظر می‌رسد از مهمترین اقدامات متولیان امر (دولت‌، انجمن‌ها‌،‌ والدین‌، فعالان فرهنگی و…)باید باشد، توجه به دو مقوله است،‌ اول آموزش و ترویج سواد رسانه‌ای مبتنی بر اخلاق اسلامی و دوم توجه و تقویت بنیان‌های هویت در ابعاد گوناگون خود اعم از هویت فرهنگی، ملی،‌ دینی، سیاسی، اخلاقی و… که انشالله با عنایت حق تعالی از گزند هرگونه دشمن جنی و انسی در امان باشیم.