به گزارش اصفهان شرق، نشانه‌های ظهور از جذاب‌ترین و پرطرفدارترین بخش‌های معارف مهدوی است. اختصاص بخش عمده‌ای از روایات مهدویت به این موضوع، بهترین گواه بر این مسئله است. این جذابیت از سویی باعث افزایش اقبال عمومی به این مسئله و در نتیجه اصل اندیشه مهدویت می‌شود، اما از سوی دیگر، افزون بر ایجاد زمینه مناسب برای ورود خرافات، طمع شیادان را برای جعل و تحریف روایات را، دو چندان می‌کند. از این‌رو، نظر به فقدان پژوهش‌های مستند در این زمینه، شایسته است با انجام تحقیقات مبتنی بر اصول و قواعد فهم حدیث و با جداسازی احادیث صحیح از ضعیف و مطالب مستند از غیرمستند، علاوه بر پالایش معارف مهدویت از خرافات، زمینه‌های سوءاستفاده از این موضوع نیز، از میان برداشته شود.

در سلسله مقالات مباحث مهدویت، تلاش خواهد شد که با اعتماد به روایات و احادیث اسلامی، تصویری کامل، منسجم و معقول از نشانه های حتمی ظهور و رخدادهای مرتبط، ارائه شود. کم‌ترین نتیجه این تلاش، این است که محققان خواهند توانست در خصوص مباحث مهدویت، مطالب مستند را از مطالب غیرمستند تمیز بدهند و در مقام قضاوت و تحلیل، از استناد به مطالب غیرمستند بپرهیزند.

در مقاله شانزدهم، به وجوب فقهی شناخت نشانه های حتمی ظهور، اشاره شد. و در مقاله هفدهم، به این پرسش پاسخ داده شد که آیا در نشانه های ظهور و بخصوص در نشانه های حتمی ظهور از جمله یمانی، سفیانی و …، امکان بداء، تغییر و بلکه عدم وقوع، مطرح است یا نه؟ و در مقاله هجدهم به اهمیت فراوان جایگاه شورش سفیانی به عنوان بزرگترین دشمن امام عصر و اولین نشانه حتمی ظهور، که به نوعی تمام علائم حتمی ظهور با این نشانه در ارتباط هستند، پرداخته شد و به این نکته مهم، اشاره گردید که یکی از اساسی‌ترین اهداف قیام سفیانی، حمله به مناطق شیعه‌ نشین، کشتار شیعیان و حمله به مراکز مقدسه شیعه در کشور عراق، است.

 تأثیر این رخداد عظیم در کیان تشیع و تهدیدی که از ناحیه سفیانی متوجه شیعیان جهان می‌شود، بررسی ابعاد این ماجرا و آگاهی از زوایای مختلف آن را ضروری می‌نماید. در مقاله نوزدهم، به معرفی اولین نشانه حتمی ظهور، سفیانی و ابعاد گسترده این رخداد و ارتباط ان با حوادث کشور سوریه در آخرالزمان و منطقه شام، پرداختیم.

و در مقاله بیستم، به این پرسش، پاسخ داده خواهد شد که آیا سفیانی، نماد است یا حقیقت؟ به عبارت دیگر، می توان به سفیانی به عنوان نماد تفکر حاکم و جریان مخالف شیعه نگریست؟ و یا در عین حال اینکه در گستره جهان اسلام، یه تفکر ضد شیعی قلمداد میشود، هیچ استبعادی ندارد که رهبر این جریان، شخصی واحد و از خاندان ابوسفیان باشد.

اکنون، بعد از بیان این مقدمات، به تبیین ویژگی های شخصی، جسمانی و اوصاف شخصی بزرگترین دشمن امام عصر، خواهیم پرداخت.

در روایات متعددی که از سفیانی و حوادث مربوط به او سخن به میان آمده، در مقام اشاره به این شخصیت، بیشتر از دو واژه «سفیانی» منسوب به ابوسفیان رییس سلسله بنی امیه و «ابن‌آکلۀ­الاکباد» (پسر زن جگرخوار) که به هند جگرخوار، همسر ابوسفیان اشاره دارد، استفاده شده است. واژه دوم، بدون تردید نام حقیقی شخص مورد نظر ما نیست، بلکه به نسب او اشاره دارد. واژه اوّل نیز نام حقیقی این شخص نیست؛ چرا که از یک­سو، این واژه از «سفیان» و «یا»ی نسبت ترکیب شده است که اشاره به انتساب او به خاندان ابوسفیان است، و نمی‌توان منسوب (لفظی که برای بیان نسبت به کار می­رود) را نام حقیقی شخص، دانست، و از سوی دیگر، در برخی از روایات از امام معصوم علیهم‌ السلام درباره نام سفیانی سؤال شده است[۱] که نشان می دهد، سفیانی، نام او نیست. بلکه در لسان روایات، به این نام مشهور شده است

درباره نام سفیانی در روایات، اسامی مختلفی به دست ما رسیده است:

۱. عثمان بن عنبسه.

امام علی علیه السلام، دراین‌باره فرمودند:

یَخْرُجُ ابْنُ آکِلَهِ الْأَکْبَادِ مِنَ الْوَادِی الْیَابِسِ … اسْمُهُ عُثْمَانُ وَ أَبُوهُ عَنْبَسَهُ وَ هُوَ مِنْ وُلْدِ أَبِی سُفْیَان. [۲]

فرزند زن جگرخوار از سرزمین خشک (مرز بین اردن و سوریه) قیام می­کند … نامش عثمان و فرزند عنبسه است و از فرزندان ابوسفیان است … .

و مشهور آن است که نام سفیانی، «عثمان» و نام پدرش، «عنبسه» از نسل معاویه بن ابوسفیان می‌باشد.

البته در برخی از منابع نام پدرش «عُیَینَه» آمده که با توجه به اتحاد طریق سند در حدیث، به نظر می‌رسد که آن تصحیف شده «عنبسه» باشد. امام علی علیه السلام دراین‌باره فرمودند:

یَخْرُجُ ابْنُ آکِلَهِ الْأَکْبَادِ مِنَ الْوَادِی الْیَابِسِ … اسْمُهُ عُثْمَانُ وَ أَبُوهُ عُیَینَه … .[۳]

‏ فرزند زن جگرخوار از سرزمین خشک قیام می­کند … نامش عثمان و فرزند عیینه است … .

البته در منابع حدیثی اهل سنت، اسامی دیگری نیز برای سفیانی نقل شده است.[۴]

از میان روایاتی که هشت نام را برای سفیانی برشمرده‌اند، پنج نام از غیرمعصوم است و تنها سه نام آن، از پیشوایان معصوم بیان شده و از میان این سه روایت، دو روایت آن از منابع اهل سنت است و تنها روایتی که نام سفیانی را عثمان می‌داند، در منابع حدیثی شیعه آمده است.

با این توصیف، ضعف سندی برخی از این روایات از یک­سو، تأیید نشدن آنها به کمک قراین و شواهد از سوی دیگر، و تعارض آنها با یکدیگر، باعث بی اعتمادی به این روایات می­شود، و در نتیجه ما نمی­توانیم درباره نام سفیانی به صورت قاطعانه و قطعی، قضاوت کنیم.

آیا دانستن نام سفیانی، مفید است؟

البته دانستن نام سفیانی چندان ثمری دربر ندارد؛ چرا که او به هر نامی باشد، هم­نام­های فراوانی خواهد داشت و دانستن نام او به شناسایی دقیق او کمک نخواهد کرد. آنچه مهم است و در شناسایی او تأثیر مهمی دارد، اقدامات سفیانی و حوادث مربوط به او و مختصات جغرافیایی حضور جبهه باطل است. از همین‌رو، پیشوایان دینی بیشتر به تبیین اقدامات او و محل حضور رهبر جریان باطل در عصر ظهور در منطقه شام و سوریه پرداخته­اند.

عبدالله بن ابی ­منصور گوید: از امام صادق علیه ‌السلام پرسیدم که نام سفیانی چیست؟ حضرت فرمودند:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ اسْمِ السُّفْیَانِیِّ فَقَالَ وَ مَا تَصْنَعُ‏ بِاسْمِهِ‏ إِذَا مَلَکَ کُوَرَ الشَّامِ الْخَمْسَ دِمَشْقَ وَ حِمْصَ وَ فِلَسْطِینَ وَ الْأُرْدُنَّ وَ قِنَّسْرِینَ فَتَوَقَّعُوا عِنْدَ ذَلِکَ الْفَرَج‏ … .[۵]

 از امام صادق علیه السلام درباره نام سفیانی پرسیدم و جواب داد: با نام او چکار داری؟ وقتی او مناطق پنج‌گانه شام شامل: دمشق، حِمص، فلسطین، اردن و قنّسرین را تصرف کرد، منتظر فرج (و امام عصر) باشید … .

نسب سفیانی

قرآن کریم از بنی‌امیه به عنوان الشجره الملعونه تعبیر کرده[۶] و در احادیث فراوانی تصریح شده که منظور از شجره ملعونۀ، بنی‌امیه است.[۷] در روایات مهدویت، نیز نقل شده است که سفیانی از سوی پدر به بنی‌امیه و از سوی مادر به قبیله بنی کلب می‌رسد، به عبارت دیگر، آخرین نسل شجره ملعونه در برایر آخرین ذخیره الهی از خاندان کوثر، صف آرایی خواهد کرد. چنانکه امیرمؤمنان علیه السلام می‌فرماید:

… هو من بنی‌ أمیّه، و أخواله کلب … .[۸]

… او از تبار بنی‌امیه و دایی‌هایش از قبیله کلب است … .

سفیانی، از بطن هند جگرخوار است، چنانکه در احادیث فراوان از او به عنوان: إبن آکله الأکباد یاد شده است.[۹] و نیز در احادیث تأکید شده که او از تبار ابی‌سفیان است.[۱۰]

روایات به چهار شکل به ظاهر متفاوت، از نسب سفیانی سخن گفته­اند:

۱. سفیانی از قریش است

در منابع حدیثی اهل سنت، امام علی علیه السلام نقل شده است:

… و یکون بالوادی الیابس عدۀ عدیدۀ، فیقولون له یا هذا، ما یحل لک أن تضیع الاسلام … فیقول: لست بصاحبکم. فیقولون ألست من قریش … و یخرج راغباً فی الاموال. [۱۱]

… در وادی یابس، تعداد اندکی نزد سفیانی می‌روند و به او می­گویند: سزاوار نیست که تو باعث از میان رفتن اسلام شوی … او می­گوید: من امیر شما نیستم. آنها می­پرسند: آیا تو از قریش نیستی … و او به طمع به چنگ آوردن ثروت خروج می­کند.

در منابع حدیثی شیعه، نیز نقل شده است:

… رجل من قریش، اخواله (من) کلب … .[۱۲]

… (سفیانی) مردی از قریش، که از سوی مادر به بنی کلب می رسد …

۲. سفیانی از بنی ­امیه است

امام علی علیه السلام می‌فرماید:

… قال الاحنف من أی قوم السفیانی؟ قال امیرالمؤمنین علیه­ السلام هو من بنی اُمیۀ … [۱۳]

… یکی از اصحاب امام علی علیه ‌السلام به نام احنف از آن حضرت پرسید: سفیانی از کدام قبیله است؟ امام علی علیه السلام فرمود: او از بنی­امیه است … .

و نیز در روایتی زرارۀ از امام جعفر الصادق علیه السلام چنین نقل می کند:

یُنَادِی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ إِنَّ فُلَاناً هُوَ الْأَمِیرُ وَ یُنَادِی مُنَادٍ إِنَّ عَلِیّاً وَ شِیعَتَهُ هُمُ الْفَائِزُونَ قُلْتُ فَمَنْ یُقَاتِلُ الْمَهْدِیَّ بَعْدَ هَذَا فَقَالَ: إِنَّ الشَّیْطَانَ یُنَادِی إِنَّ فُلَاناً وَ شِیعَتَهُ هُمُ الْفَائِزُونَ لِرَجُلٍ مِنْ بَنِی أُمَیَّهَ .[۱۴]‏

ندا دهنده ایی از آسمان ندا می دهد: فلانی، امیر شما است و در مقابل، ندا دهنده دیگری ندا می دهد که علی علیه السلام و شیعیان او، نجات یافته هستند. پرسیدم: چه کسی بعد از این با امام مهدی علیه السلام می جنگد؟ فرمود: شیطان است که برای مردی از بنی امیه (سفیانی) ندی باطل را سر می دهد.

۳. سفیانی از نسل ابوسفیان است

امام علی علیه السلام دراین­باره فرموده­اند:

یَخْرُجُ ابْنُ آکِلَهِ الْأَکْبَادِ مِنَ الْوَادِی الْیَابِسِ … وَ هُوَ مِنْ‏ وُلْدِ أَبِی‏ سُفْیَان‏ … .[۱۵]

… فرزند زن جگر خوار (سفیانی) از وادی یابس، خروج می کند … و او از فرزندان ابوسفیان است …

شیخ طوسی در کتاب الغیبه از عمار یاسر، صصحابی پیامبر،  نقل می‌کند:

… وَ یَظْهَرُ ثَلَاثَهُ نَفَرٍ بِالشَّامِ کُلُّهُمْ یَطْلُبُ الْمُلْکَ رَجُلٌ أَبْقَعُ وَ رَجُلٌ أَصْهَبُ وَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ أَبِی سُفْیَانَ ‏… .[۱۶]

… در شام سه نفر بدنبال حکومت هستند؛ ابقع، اصهب، و مردی از تبار ابوسفیان … .

قابل توجه اینکه فرزندان ابوسفیان پنج نفرند: عتبۀ، معاویۀ، یزید، عنبسۀ، و حنظلۀ.

۴. سفیانی از نسل زن جگرخوار است

امام علی علیه السلام و امام صادق علیه السلام دراین‌باره فرمودند:

یَخْرُجُ ابْنُ آکِلَهِ الْأَکْبَادِ مِنَ الْوَادِی الْیَابِسِ … .[۱۷]

فرزند زن جگرخوار از وادی یابس قیام می­کند … .

در این چهار دسته روایات، الفاظی که نسب او را بیان می­کنند، به ظاهر اختلاف دارند، اما همگی به یک حقیقت اشاره دارند؛ چرا که ابوسفیان از قریش و از خاندان بنی­امیه و زن جگرخوار نیز لقب هند، همسر ابوسفیان است. (هند، زن ابوسفیان در جنگ احد وقتی حمزه، عموی پیامبر به شهادت رسید، کوشید تا جگر حمزه را از فرط کینه به دندان بکشد) براین اساس، روایات اتفاق دارند که سفیانی از نسل ابوسفیان است. چنان که شهرت او به سفیانی مؤید این مطلب می باشد.

اما در مورد اینکه سفیانی از نسل کدامین فرزند ابوسفیان است، اقوال مختلفی نقل شده است که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: از نسل خالد بن یزید بن ابی‌سفیان، از نسل عتبه بن ابی‌سفیان، از نسل یزید بن معاویه بن ابی‌سفیان، از طرف پدر از نسل ابی‌سفیان و از سوی مادر از نسل یزید بن معاویه، از نسل معاویه بن ابی‌سفیان.

امام علی علیه السلام در نامه‌ای به معاویه بطور صریح ذکر می‌کند که سفیانی از فرزندان معاویه بن ابی سفیان می‌باشد:

یَا مُعَاوِیَه … وَ أَنَ‏ رَجُلًا مِنْ‏ وُلْدِکَ‏ … أَخْوَالُهُ مِنْ کَلْب‏ … .[۱۸]

ای معاویه … مردی از نسل و فرزندان تو  … و دایی های او از قبیله کلب … .

شایان ذکر است، اسامی فرزندان ابوسفیان عبارتند از: عتبه، معاویه، یزید، عنبسه، و حنظله.

تعدد این روایات از یک­سو، و گزارش شدن آنها در منابع دست اول حدیثی از سوی دیگر، موجب اطمینان به مضمون آنها می­شود. از این­رو می­توان این مطلب را پذیرفت که سفیانی از نسل ابوسفیان (بنی امیه) و هند جگرخوار (بنی کلب) است. اما در مورد اینکه سفیانی از نسل کدامین فرزند ابوسفیان است، اقوال مختلفی نقل شده است که مشهورترین آن این است که از نسل معاویه می باشد.

علت توجه روایات به نسب سفیانی

علت پرداختن روایات به نسب سفیانی، چیست؟ شاید علت طرح موضوع نسب سفیانی، توجه دادن افکار مسلمانان به این واقعیت باشد که روش سفیانی، همان روش ابوسفیان است و هم­چنان‌که ابوسفیان تمام تلاش خود را برای مقابله با پیامبر اکرم صلی ‌الله‌ علیه ‌و ‌آله به کار گرفت، او نیز برای شکست دادن امام مهدی علیه‌ السلام به هر کاری دست خواهد زد. پس مردمان عصر ظهور باید به این واقعیت توجه داشته باشند و از همکاری و همراهی با او بپرهیزند.

امام صادق علیه السلام در این خصوص فرموده­اند:

إِنَّا وَ آلُ أَبِی سُفْیَانَ أَهْلُ بَیْتَیْنِ تَعَادَیْنَا فِی اللَّهِ قُلْنَا صَدَقَ اللَّهُ وَ قَالُوا کَذَبَ اللَّهُ قَاتَلَ أَبُو سُفْیَانَ رَسُولَ اللَّهِ وَ قَاتَلَ مُعَاوِیَهُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ قَاتَلَ یَزِیدُ بْنُ مُعَاوِیَهَ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ وَ السُّفْیَانِیُ‏ یُقَاتِلُ‏ الْقَائِم.[۱۹]

ما و خاندان ابوسفیان، دو خانواده هستیم که به جهت خداوند با یکدیگر دشمنی کردیم. ما خداوند را تصدیق کردیم و آنها تکذیبش کردند. ابوسفیان با پیامبر ص جنگید و معاویه با علی بن ابی­طالب علیه ‌السلام و یزید با حسین بن علی علیه ‌السلام. سفیانی نیز با قائم علیه‌ السلام خواهد جنگید.

نکته پایانی

از مجموع آنچه ذکر شد، دریافت می شود که دانستن نام سفیانی چندان ثمری دربر ندارد؛ چرا که او به هر نامی باشد، همنام های فراوانی خواهد داشت و دانستن نام او به شناسایی دقیق او کمک نخواهد کرد. آنچه مهم است و در شناسایی او تأثیر مهمی دارد، اقدامات سفیانی و حوادث مربوط به او و مختصات جغرافیایی حضور جبهه باطل است. از همین‌رو، پیشوایان دینی بیشتر به تبیین اقدامات او و محل حضور رهبر جریان باطل در عصر ظهور در منطقه شام و سوریه پرداخته اند. عبدالله بن ابی ­منصور گوید: از امام صادق علیه ‌السلام پرسیدم که نام سفیانی چیست؟ حضرت فرمودند:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ اسْمِ السُّفْیَانِیِّ فَقَالَ وَ مَا تَصْنَعُ‏ بِاسْمِهِ‏ إِذَا مَلَکَ کُوَرَ الشَّامِ الْخَمْسَ دِمَشْقَ وَ حِمْصَ وَ فِلَسْطِینَ وَ الْأُرْدُنَّ وَ قِنَّسْرِینَ فَتَوَقَّعُوا عِنْدَ ذَلِکَ الْفَرَج‏ … .[۲۰]

 از امام صادق علیه السلام درباره نام سفیانی پرسیدم و جواب داد: با نام او چکار داری؟ وقتی او مناطق پنج‌گانه شام شامل: دمشق، حِمص، فلسطین، اردن و قنّسرین را تصرف کرد، منتظر فرج (امام عصر) باشید … .

---

[۱] . شیخ صدوق، کمال ­الدین، ج ۲، ص ۵۵۷.