به گزارش اصفهان شرق: شهر مقدس قم در تاریخ انقلاب همواره به عنوان پایگاه اصلی و هدایت کننده مبارزه علیه نظام سلطنتی به شمار می رفته است به طوری که آغاز مبارزه و شکل گیری آن و نیز رهبری مردم توسط حضرت امام خمینی (ره) در همین شهر صورت پذیرفت. وجود حوزه علمیه در این شهر به عنوان اصلی ترین دلیل این امر قلمداد می شود.
این شهر چه در طول نهضت انقلاب اسلامی و چه پس از پیروزی آن، زادگاه حوادث مهم تاریخی بوده است ولی دو حادثه از ویژگی خاصی برخوردار است؛ یکی قیام ۱۵ خرداد که به عنوان جرقة انقلاب (۱۳۴۲) مشهور است و دیگری قیام ۱۹ دی(۱۳۵۶) که به تعبیری آتش انقلاب را مهیا کرد.

از عواملی که در شکل گیری قیام نوزده دی و تسریع شکل گیری انقلاب نقش مهمی داشت، مرگ بسیار مشکوک و ناگهانی فرزند ارشد حضرت امام بود. این رویداد موجی از انزجار و نفرت نسبت به نظام ستم شاهی را در بین مردم برانگیخت؛ چرا که مرگ غیرمنتظره سید‌ مصطفی در حالی که هیچ‌گونه بیماری قبلی نداشت از نظر مردم نمی‌توانست با فعالیت‌های سیاسی امام بی ارتباط باشد. امام در حالی از وی با عنوان «امید آینده اسلام‌» یاد می‌کند که شهادتش را از “الطاف خفیه الهی” دانسته و آن را در برابر مصائب امت اسلام ناچیز می‌خوانند. به همین دلیل مجالس یادبود حاج آقا مصطفی به صحنه های مبارزه مدنی علیه سلطنت و حمایت غیر رسمی از امام تبدیل می شد.
در همین اثنی دربار که از گرایش مردم به امام  آشفته شده بود در اقدامی نابخردانه، با چاپ مقاله ای توهین آمیز سعی نمود با تعابیری زشت شخصیت حضرت امام (ره) را مورد خدشه قرار دهد.
ظاهرا علت دستور نگارش مقاله «ایران و استعمار سرخ و سیاه» از طرف محمدرضا پهلوی خبری بود مبنی بر اینکه « آیت الله خمینی در رساله عملیه خود سلطنت را غیر شرعی اعلام کرده و این نظر در چاپ جدیدی از توضیح المسائل ایشان منتشر شده است.» این موضوع آنچنان باعث خشم شاه شد که دستور نگارش این مقاله را داد.
در این مقاله – که نویسنده ی آن «احمد رشیدی مطلق» ذکر شده بود – به طور صریح بی حجابی را فضیلت دانسته و حجاب، کهنه پرستی و ارتجاع سیاه معرفی و به ساحت مرجع عالم تشیّع، امام خمینی (قدس سره) اهانت کرده و قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲، توطئه استعمار سرخ و سیاه معرفی شده بود.
اردشیر زاهدی که در آن روزگار سفیر ایران در واشنگتن بود بعدها در خاطراتش تصریح کرد که آن مقاله سرنوشت‌ساز را فرهاد نیکوخواه معاون و مشاور مطبوعاتی هویدا در وزارت دربار تدوین کرده بود و اضافه می‌کند که اندکی پس از آن واقعه، شخص فرهاد نیکوخواه را برای این اقدام نابخردانه شماتت کرده است.

فرهاد نیکوخواه

برخی مدرسین حوزه علمیه ی قم پس از اطلاع از محتوای مقاله، در بیت آیت الله حسین نوری گرد آمدند تا اقدامی هماهنگ علیه رژیم داشته باشند و پس از بررسی ابعاد گوناگون مسأله، تصمیم گرفته شد که هجدهم دی درس های حوزه علمیه قم تعطیل شود.
صبح هجدهم دی، طلاب با تشکیل اجتماعی بزرگی، تظاهرات و راهپیمایی خود را آرام به سوی منازل مراجع وقت آغاز کردند و با تجمع در مقابل منازل ایشان با دادن شعارهایی به حمایت از امام (قدس سره) پرداختند. نیروهای امنیتی ابتدا با یورش به صف تظاهر کنندگان سعی در متفرق نمودن و ممانعت از راهپیمایی طلاب کردند اما وقتی با مقاومت آن ها رو به رو شدند، اعلام کردند در صورتی که راهپیمایان شعار ندهند و آرام حرکت کنند، می توانند به تظاهرات خود ادامه دهند.
بازاریان قم با مشاهده حرکت حوزه ی علمیه برای حمایت از آن تصمیم گرفتند که مغازه های خود را روز نوزدهم دی باز نکنند. روز نوزدهم دی، بازار تعطیل شد. سازمان اطلاعات و امنیت قم و شهربانی به کمک نیروهای کمکی که از تهران وارد شده بودند، در سطح شهر، به ویژه در حوالی مدارس علمیه و مرقد حضرت معصومه علیها السلام متمرکز شدند. اقشار مختلف مردم و طلاب در مقابل مدرسه ی خان و میدان آستانه تجمع کردند و باز راهپیمایی به سوی منازل بزرگان حوزه را آغاز نمودند. پس از سخنان آیت الله نوری، انبوه جمعیت قصد داشتند از طریق خیابان ساحلی به منازل آیات سلطانی طباطبایی و مشکینی بروند. اولین نشانه های درگیری به وسیله ی مأموران رژیم رخ داد. یکی از آن ها شیشه بانک صادرات را شکست و مأمور دیگری همان شیشه را با پاره آجر نشانه گرفت. همین بهانه کافی بود که اسلحه ها به طرف مردم نشانه گیری شود. با دستور فرمانده نیروهای امنیتی، تیراندازی شروع شد. با به زمین افتادن تعدادی از مردم، جمعیت در کوچه های اطراف پناه گرفتند. مردم با هر آنچه که به دست می آوردند، مقابل مأموران مسلح رژیم ایستادند. جنگ و گریز تا ساعاتی از شب ادامه یافت. مجروحان به بیمارستان منتقل شدند و عده ای برای آگاهی از اوضاع مصدومین رو به روی بیمارستان اجتماع کردند. در این روز دست کم شش نفر شهید و ده ها تن زخمی شدند.
بعد از این حادثه، طلاب و علمای قم با انتشار اعلامیه ای ضمن محکوم کردن کشتار مردم بی دفاع، این سؤال را مطرح کردند که آیا فضای باز سیاسی به این معناست که اگر کسانی به مطالب غیر واقعی روزنامه اعتراض کنند، باید با گلوله پاسخ بگیرند؟ رژیم، شب بیستم دی ماه شهر را مملو از نیروهای امنیتی کرد و به نوعی در شهر حکومت نظامی اعمال کرد.
حضرت آیت الله خامنه ای در زمان ریاست جمهوری خود به مناسبت قیام ۱۹ دی پیامی صادر نمودند که بخشی از آن چنین است: «نوزدهم دی ماه یادآور قهرمانی های مردم ایثارگر قم، شهر قیام و شهادت، و روز آغاز مبارزه قاطع و مستمر امت اسلامی با رژیم منحوس پادشاهی است. مقاله توهین آمیزی که به دستور شاه خائن علیه امیر مستضعفان و مرجع شیعیان جهان به چاپ رسیده بود، همچون جرقه ای باروتِ خشم مردم مسلمان قم را منفجر ساخت. قیام دلیرانه مردم قم نقطه شروع مبارزه ای بی امان بود که تا لحظه سقوط حکومت رجّالگان رژیم پهلوی ادامه یافت و پس از آن نیز تا امروز در جبهه های داخلی و خارجی ادامه دارد و خواهد داشت».
قیام مردم قم در زمانی رخ داد که موجی از ناامیدی و یأس در میان روشنفکران و سیاسیون اصلاح طلب و همچنین طیفی از جوانان طرفدار مبارزه های مسلحانه به راه افتاده بود. این موضوع آنان متوجه سرمایه عظیمی نمود که در قلب لایه های اجتماعی حضور دارد و ظرفیت بسیج عموم مردم برای مقابله با رژیم ستم شاهی را برخوردار است؛ سرمایه عظیمی برخی آن را پاس داشتند و برخی در صدد مقابله با آن برآمدند. این واقعه از طرف دیگر خدعه شاه مبنی بر طرح فضای باز سیاسی را نقش برآب کرد.