اصفهان شرق/ امیر حسین نوروزی، این روز از جهات گوناگونی حائز اهمیت است بگونه ای که به جمعه سیاه یا جمعه خونین و حتی یوم الله نامگزاری گردید. همواره در روایاتی که ازین واقعه بیان گردیده است، این روز به جهت کشتار خونینی که در ان صورت پذیرفت به صورت روزی با خاطراتی تلخ یاد میشود. حال هدف ما این است این روز را از دو بعد مثبت و منفی مورد بررسی قرار دهیم.

درشرح ماجرا باید بیان کنیم در پی راهپیمایی و اعتراض به رژیم شاهنشاهی در تظاهرات روز عید فطر تصمیم بران گرفته شد تا پس از نمازجمعه در روز17شهریورسال57تظاهراتی بر علیه رژیم شاه و سیاست های ان صورت پذیرد . رهبری این قیام را روحانیونی از جمله ایت اله شهید بهشتی، شهید محلاتی، ناطق و جمعی دیگر از روحانیون وگروه های مخالف نظام بر عهده داشتند اما طراح و دعوت کننده اصلی یک روحانی مبارز بنام علامه یحیی نوری بود.

در پی اعلام دیر هنگام حکومت نظامی و بی اعتنایی مردم به سران حکومت نظامی مردم در خیابان حاظر شدند و بسوی میدان ژاله(شهدا) به حرکت در امدند که در نهایت به کشته و مجروح شدن دهها تن گردید.

از بعد منفی این حادثه منجربه خاک و خون کشیده شدن بسیاری از هم میهنانمان گردید که تنها هدفشان اعلان مخالفت با سیاست های حکومت شاهنشاهی و نیز تغییرات در حکومت برای فریب ازهان عمومی بود و در گذشته به تفصیل به این بعد از این ماجرا پرداخته شده است.
اما اگر بخواهیم از بعد مثبت به این ماجرا نگاه کنیم باید بیان کنیم این واقعه خونین نتایجی متعددی بهمراه داشت.
1.تردید و تنزل در رژیم در رویارویی با ملت
3.تنزل ارتش
4.تشدید سردرگمی امریکادربرخورد بامسائل ایران و حمایتش از حکومت شاه

– تردید و تنزل در رژیم در رویارویی با ملت
به دنبال کشتار 17شهریور اراده و عزم رژیم در رویارویی با ملت سخت به تردید و تزلزل افتاد. چرا که شیوه های موسوم اعم از سرکوب و سازش در عمل شکست خورده بود، اجرای طرح حکومت نظامی که بر اساس نظریه مشاوران امنیتی و ساواک، بهترین سیاست ممکن جهت برقراری امنیت تلقی می شد، نتیجه عکس بخشید. و لذا شاه برای یافتن یک راه حل فوری و ضربتی برای پایان دادن به اوضاع آشفته و انقلابی کشور با صاحب نظران امور ایران و کارشناسان داخلی، رایزنی نمود. حاصل این گفتگوها، شاه را به این نتیجه رساند که ریشه همه نارضایتی ها در توسعه فساد و سوء استفاده های کلان مادی نهفته است. اما وضعیت کشور به حدی آشفته بود که رژیم سخت سر در گم شده بود و سرانجام آمریکا با پیام شفاهی برانسکی از طریق اردشیر زاهدی ـ سفیر ایران در آمریکا ـ شاه را بار دیگر به سوی سیاست مشت آهنین متمایل ساخت که نتیجه آن تشکیل کابینه نظامی به رهبری ارتشبد ازهاری بود.چراکه تاقبل ازین واقعه رژیم به وخاومت ماجرا تا به این حد پی نبرده بود و شاه فک میکرد باتغییرات جزیی و تغییر نخست وزیر و کابینه خواهد توانست مردم را راضی کند امااین واقعه به شاه ودیگر دولتمردان فهماند که رژیم شاهنشاهی نزد مردم مشروعیت ندارد و مردم خواستار سقوط رزیم هستند.

– تعمیق شکاف بین مردم و حکومت پهلوی
17شهریور 1357 جدایی میان ملت و حکومت را عمیق تر کرد و امکان هر نوع پیوستگی یا سازش را از بین برد. همچنین مشی مبارزه مسالمت آمیز در چار چوب قانون اساسی به منظور احیای نظام مشروطه به شدت زیر سوال رفت و روحیه تندروی و افراط گرایی در میان طیف های گوناگون مبارز و مخالف فرا گیر شد و تلاش ها برای سرنگونی رژیم پهلوی به شکلی قهر آمیز و انقلابی مورد حمایت قرار گرفت چراکه تا قبل ازاین واقعه گروهی از مردم و گروهها به ادامه حکومت تنها باگرفتن امتیازات و ازادیهایی از حکومت معتقد بودند اما اعمال این جنایت توسط رژیم به این گروهها فهماندکه دراشتباه بوده اند و نیز تغییر نخست وزیر و شعار نخست وزیر وقت شریف امامی باعنوان اشتی ملی به یک طنز تلخ بدل شد چراکه تناقض اشکار ان نمایان گردید. ومردم در تصمیم خود برای سرنگونی رژیم مصمم شدند.

– تنزل ارتش
حوادث 17شهریور و ادامه حکومت نظامی،انسجام ارتش را متزلزل و اراده آن را با تردید مواجه ساخت.استقرار طولانی مدت ارتش در میدان ها و مراکز مهم شهر که می بایست همانند نیروهای انتظامی با انقلابیون مقابله کند،از کارآمدی ارتش و توان آن کاست.چرا که ارتش اساسا به منظور حفظ امنیت مرزها و پاسداری از کشور در برابر تهدیدات خارجی به وجود آمده بود.اما اکنون ارتش می بایست تحت فرمان فرمانداری های نظامی شورای امنیت استان عمل کند که خواه ناخواه با هیات دولت و سایر مراکز قدرت در نحوه و اجرای فرامین حکومت نظامی اختلاف نظر می یافت. این واقعیت با توجه به ساختار ارتش شاهنشاهی که شکاف عمیقی میان کادر فرماندهی با نیروهای مسلح از نقطه نظر گرایش های سیاسی و تمایلات ملی و مذهبی وجود داشت موضع ارتش را به عنوان سرکوبگر مخالفان سخت تضعیف می کرد چراکه اینبار ارتشی که از خود مردم برای مقابله بامهاجمان خارجی و دفاع از مرز و بوم تشکیل شده بود میبایست با مردم مواجه شود و این مردم پدران و مادران و خواهران برادران ودیگراعضای خانوادشان قلمدادمیشدند.
نکته ای که دراینجاباید بیان شود این مطلب است که عده ای معتقدند افرادی که به مردم شلیک کرده اند از اتباع دیگر کشورها بوده اند ازجمله عبدالله دوانی معتقد بود که سربازانی که «هزاران» مردم بی‌گناه در جمعه سیاه را کشتند، اسرائیلی بودند.

– تشدید سردرگمی امریکا در برخورد با مسائل ایران و حمایتش از حکومت شاه
هم زمان با بحرانی شدن اوضاع و واقعه 17 شهریور، روسای جمهور مصر، اسرائیل و آمریکا روز 19 شهریور با شاه گفت و گو کردند. شاه در گفت و گو با کارتر واقعه 17 شهریور را یک طرح شیطانی از سوی کسانی دانست که از برنامه ایجاد فضای باز سازی کشور بهره مند شده و از آزادی های اعطا شده علیه وی سوءاستفاده کردند. او خواستار ادامه حمایت های آمریکا شد .کارتر نیز در پاسخ به در خواست های شاه او را از جهات گوناگون مطمئن ساخت و حمایت صریح خود را از اقدامات سرکوب گرانه شاه اعلام کرد.دو روز پس از حادثه 17 شهریور اردشیر زاهدی – سفیر ایران در آمریکا – با وارن کریستوفر – معاون وزارت امور خارجه آمریکا – در واشنگتن دیدار نمود. کریستوفر ضمن تاکید بر حمایت دولت آمریکا از ایران، خواستار رعایت اعتدال در اجرای حکومت نظامی شد. اما زاهدی اعلام کرد، کمونیست های سازمان یافته تظاهرات را ترتیب می دهند و دولت آمریکا همراه با نیروهای اپوزیسیون توطئه براندازی شاه را تدارک دیده است. کریستوفر این اتهام را ناروا خواند و اظهار داشت تضعیف اعتماد به نفس شاه در این زمان مهم ترین عامل بروز و گسترش شورش هاست. به هر حال، حقیقت این است که تا وقوع حادثه 17 شهریور هیچ یک از سران کاخ سفید در ریاست جمهوری، وزارت خارجه و سازمان سیا، بحران ایران را جدی و نگران کننده نمی دانستند.

از همین زمان گروهی از سران آمریکا به بررسی دقیق تر و بازنگری کارشناسانه در حوزه مسائل ایران ترغیب شدند که ماحصل این بررسی ها چیزی جز سردرگمی هر چه بیشتر آمریکا در امور ایران نبود.
بی تردید، قیام 17شهریور را می توان به عنوان یکی از نقاط عطف مبارزات ملت مسلمان ایران علیه رژیم پهلوی دانست و ابعاد عظیم کشتار و سرکوب مردم بی گناه در این روز باعث شد تا انقلابیون و رهبران آن ها در حرکت خود مصمم تر گردند و در این بین رهبری مدبرانه حضرت امام خمینی(ره) نقشی به سزا داشت.

حمایت های سران به اصطلاح دموکرات آمریکا از رژیم پهلوی در سرکوب مبارزین نیز باعث گردید تا ادعاهای به اصطلاح حقوق بشری و دموکراتیک آن ها در بین مردم رنگ ببازد و ماهیت اصلی آنان برای مردم ایران هرچه بیشتر نمایان گرددومیتوان گفت در مجموع قیام خونین 17 شهریورگرچه اندوه هرایرانی رابه همراه دارد اماازجهت دیگر عاملی موثر در تشدید مبارزات مردمی و تسریع در سقوط رژیم پهلوی به شمار می رود.

قیام 17شهریور ، قیام 17شهریور