به گزارش تیم رصد فضای مجازی اصفهان شرق:

فریادهای اعتراض کشاورزانی که با خشک شدن زاینده رود تنها راه معیشت خود را از دست داده اند، با شکسته شدن خط لوله ای که آب زاینده رود را به یزد می برد آنقدر بلند شد که به ماهواره ها رسید و آنها هم در سراسر جهان انعکاس دادند.

حالا صدای آبی که جریان ندارد، بلندتر از صدای روزهای خروشان زاینده رود شده است. شاید اگر « سهراب » بود چشمهایش را در خاطره شط می شست و جور دیگر می دید.

امروز که برای آمدن به محل کار از بستر خشک زاینده رود گذشتم در کف برکه خشک شده ای در کنار «پل غدیر» اصفهان، کف پوشی ضخیم از جنس همانهایی که روی پشت بامها را با آن می پوشانند پهن کرده بودند، نمی دانم آبی هست که در آنجا استخری درست شود یا باید با دیدن رنگ آبی آن به یاد آب بیفتیم.

شاید در این حوض ماهی هم نقاشای کنند تا جای خالی هزاران و شاید میلیونها ماهی که در این چند سال هر بار با باز و بسته شدن زاینده رود مردند را کمی پر کند.

کاش می شد کف زاینده رود را هم آبی کرد تا ترکهای خاک خشکیده آن همچون ترکهای کف دستهای خالی کشاورزان در شرق و غرب اصفهان دل را ریش نکند. شاید بشود، در کشور ما که خیلی چیزها را با رنگ زیبا می کنند.

راستی نباید نگران آن باشیم که جوکی که در باره پل ساختن روی رودخانه خشک زاینده رود برای اصفهانی ها گفته اند روزی به واقعیت تبدیل شود و آیندگان ما و گذشتگان این دیار را به تمسخر بگیرند که روی خاک خشک کلی پول خرج کرده و هنر به خرج داده اند و «سی و سه پلˈ و بعد پل بتونی ساخته اند.

اینها خیال پردازی نیست، واقعیت های موجود و چشم انداز روند کنونی استفاده از آب در فلات مرکزی ایران و اصفهان به عنوان یکی از خشکترین مناطق جهان است.

چشم اندازی که همه ما که خودروهایمان را با آب برق می اندازیم، به اندازه آنهایی که سد ساختند و توهم فراوانی آب را ایجاد کردند و کارخانه فولاد و ذوب آهن و دیگر صنایع آب خواه را ساختند و دهها هزار نفر از دیگر نقاط کشور و از جمله مردم بالادست زاینده رود را به این خطه کشاندند و برای کشت در منطقه ای خشک الگویی تعریف و مدیریت نکردند در شکل گیری آن مقصرند.

مثل اینکه پرت و پلا می گویم اصلا ما آدمها تقصیری نداریم، نه مردم بالادست که آب زاینده رود را با پمپاژ به تپه ماهورها می برند و هدر می دهند و نه پایین دستی ها که برای این آب کم هر روز مصرف تازه درست کرده اند، همه اش تقصیر ابرهاست که کم می بارند و متوسط بارش آنها در سال در اصفهان 120 میلیمتر و حدود نصف سرزمین نیمه خشک ایران است،و مقصر دیگر زمین است که گرمتر شده و حتی به چاههای صدو چند متری هم آب نمی دهد.

 آمارها را هم می توانیم بیان کنیم تا خود را بی تقصیر نشان دهیم.

 * زاینده رود

زاینده رود مهمترین رودخانه در مرکز فلات ایران است که از طول حدود 350 کیلومتری آن از سراب در زاگرس مرکزی تا پایاب در باتلاق خشک شده گاوخونی، تنها در مسیر 120 کیلومتر پس از خروجی سد زاینده رود آب جریان دارد و بقیه این مسیر خشک و بی آب است.

حوضه آبریز زاینده رود در همیشه عمر این رودخانه با نوسان و خشکسالی و ترسالی مواجه بوده است اما شاید در گذشته که سدی برای تنظیم آب آن وجود نداشت هیچگاه اینچنین خشک نشده بود، چون آورد طبیعی آن در همه سال کم و بیش جریان داشت و کسی نمی توانست آن را برای مواقع و مصارفی که ترجیح داده می شود پشت سد نگه دارد.

   *ماجرای خشکی امروز زاینده رود

در سال 86 که اولین سال بروز خشکسالی در استان اصفهان در دهه اخیر تلقی می شد، به دلیل پرآبی سال 85 و حجم زیاد مخزن سد زاینده رود، وخامت پدیده خشکسالی احساس نشد.

در این سال همچون سال های قبل، توزیع مناسبی بین بخش های مختلف شرب، صنعت و کشاورزی از ذخیره سد صورت گرفت.

اما در سالهای 86 و 87 حداکثر بارندگی از 855 میلیمتر در حوضه زاینده رود بالاتر نرفت، این میزان نسبت به حدود 1400 میلیمتر متوسط بلندمدت 40درصد کاهش داشت.

دیر دفتر بهره برداری و نگهداری از تاسیسات آب منطقه ای اصفهان اظهار کرد: در مهر 86 حجم مخزن سد زاینده رود 820 میلیون مترمکعب آب داشت و در طول این سال 710 میلیون مترمکعب آب به بخش کشاورزی، 100میلیون متر مکعب آب به صنعت و 380 میلیون مترمکعب آب به شرب و مصارف خانگی اختصاص یافت.

اما علت این مسئله که از همان سالهای آغازین بروز خشکسالی و کم بارشی اخیر، تدابیری برای کاهش مصرف و یا جذب آبهای جدید صورت نگرفت را ˈعلی بصیرپورˈ این گونه توضیح داد که طبق آمارهای حوضه زاینده رود از 50 سال گذشته تاکنون، خشکسالی ها با تداوم دو تا سه ساله، زیاد رخ داده است.

به گفته وی در سال های 86 و 87 تصور این بود که خشکسالی در سال بعد پایان می یابد و هیچ کس پیش بینی نمی کرد که این مسئله شش سال متوالی تدوام داشته باشد.

بصیر پور تاکید کرد: در سال 86 اداره کل هواشناسی نیز پیش بینی در زمینه ادامه یافتن خشکسالی تا پنج سال بعد نکرده بود.

اداره کل هواشناسی استان اصفهان نیز علت این امر را یکساله بودن پیش بینی ها عنوان کرده و ارائه گزارش طولانی تر از یک سال را بدلیل متغیر بودن جو، مرسوم نمی داند.

در این حال در سالهای 88 و 89 میزان بارش نسبت به متوسط بلند مدت در حوضه زاینده رود 20 درصد و در سالهای 89 و 90، 35 درصد کاهش یافت و این در حالی بود که از مهر سال 87 بحران خشکسالی به صورت حادتر در نقاط مختلف استان خود را نمایان کرده بود.

از این تاریخ برنامه های توسعه ای و بهره برداری آب منطقه ای که بسیاری از آنها سابقه بیش از 10 سال دارد، سرعت بیشتری گرفت.

وضعیت خشکسالی به گونه ای در استان اصفهان پیشرفت کرد که در مهر 87 حجم آب مخزن سد زاینده رود به 367 میلیون مترمکعب، مهر 88، 500 میلیون مترمکعب، مهر 89، 333 میلیون مترمکعب، مهر 90 به 440 میلیون مترمکعب و مهر 91 به 192 میلیون مترمکعب رسید.

علت افزایش حجم مخزن در سالهای 88 و 90 عدم ارائه آب به کشاورزان برای انجام کشت پاییزه به صورت یک سال در میان بود که به عنوان شگردی برای ذخیره آب اتخاذ شد.

اما با بروز اعتراضاتی از سوی کشاورزان در فروردین 90 برای اختصاص آب برای کشت بهاره، مدیریت استان برای جلوگیری از بروز بحران و مسائل امنیتی، برای کشت پاییزه در این سال نیز آب اختصاص داد.

بنا به شواهد عینی با اختصاص آب برخلاف نوبت سالهای قبل، بحران کم آبی در اصفهان نمایان تر شد و بالطبع در تابستان 92 منجر به افت محسوس فشار آب در شبکه آب شرب و در نتیجه قطعی آب خانه ها شد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه ای اصفهان حجم کنونی آب سد زاینده رود را 467 میلیون متر مکعب اعلام کرد که این رقم نسبت به میانگین بلندمدت 54 درصد کاهش نشان می دهد.

ˈمسعود میرمحمد صادقیˈ در باره متوسط آب ورودی به سد زاینده رود از ابتدای سال آبی 92- 93 رقم 34 متر مکعب در ثانیه را عنوان کرد و گفت: این میزان ورودی نسبت به میانگین بلند مدت 26 درصد کاهش یافته و همچنین میزان خروجی آب نیز به 14 مترمکعب در ثانیه رسیده که نسبت به سال قبل 35 درصد و نسبت به میانگین بلندمدت 56 درصد کاهش نشان می دهد.

   * بحران کم ابی فراتر از خشکی زاینده رود است

خشکی زاینده رود نماد عینی خشکسالی و بارگذاری بیش از حد بر منابع آبی در فلات مرکزی ایران و بخصوص حوضه زاینده رود با پنج میلیون جمعیت است و اوضاع در زیر زمین و سفره های آب زیر زمینی بدلیل افزایش برداشت و نبود تغذیه مناسب خیلی بدتر است.

از مصرف حدود 5000میلیون متر مکعب آب مصرفی در حوضه زاینده رود در سالهای نرمال مقدار 3800 میلیون مترمکعب از طریق منابع زیر زمینی و 1800میلیون متر مکعب از طریق آورد زاینده رود تامین می شده است.

رییس گروه آب های زیر زمینی آب منطقه ای اصفهان درباره وخامت شرایط آب های زیر زمینی استان گفت: اکنون از 35 دشت مستقل در استان 18دشت ممنوعه و بیلان آب آنها منفی است که از این 18 دشت، وضعیت هشت دشت ممنوعه بحرانی تلقی می شود به گونه ای که دشت و آبخوان فرو نشست دارد و وضعیت وخیم است.

ˈشهرام نخعیˈ افزود: دشت های کاشان، آران و بیدگل، اردستان- نظنز در راس دشت های بحرانی قرار دارد که در 30 سال گذشته هر سال نیم متر افت سطح آب داشته است.

به گفته وی دشت های مهیار شمالی و جنوبی و برخوار در اطراف اصفهان از دیگر دشت های ممنوعه بحرانی در استان محسوب می شود و این دشت ها که هر یک به مثابه یک دریاچه ارومیه در زیر زمین با آب شیرین تلقی می شد، خشک شده است.

وی تصریح کرد: دشت های زیرزمینی را با انتقال آب حوضه به حوضه نیز نمی توان زنده کرد و وضعیت آبهای زیر زمینی استان به دلیل برداشت های غیراصولی و غیر کارشناسی رو به وخامت گذاشته است.

 

نخعی اضافه کرد: سایر دشت های غیرممنوعه استان نیز مانند دشت دامنه در فریدن وضع مناسبی ندارد و نشست کرده و در این مناطق برخی خانه ها ترک برداشته و در شرف تبدیل شدن به دشت ممنوعه است.

   * تامین آب شهرها مشکلی جدی

بگفته مدیر عامل شرکت آبفای استان اصفهان در سال های 91 و 92 آب اختصاص یافته به این شرکت به رغم افزایش جمعیت استان و سایر مصارف، افزایش نیافته و 10 درصد نیز کاهش داشته است.

ˈهاشم امینیˈ افزود: از 517 شهر کشور که با تنش آبی مواجه هستند، حدود 56 شهر در استان اصفهان قرار دارد.

به گفته وی اگر اصفهانی ها 30 درصد در مصرف آب صرفه جویی نکنند، تابستان سختی در پیش خواهد بود زیرا اکنون به منظور تأمین آب شرب مشترکین در استان حدود سه متر مکعب در ثانیه کمبود آب وجود دارد که این به دلیل خارج شدن چاههای فلمن از مدار بهره برداری است.

وی گفت: سرانه مصرف آب در اصفهان 160 لیتر در شبانه روز است که این رقم با توجه به محدودیت منابع آبی باید به 120 لیتر کاهش یابد.

امینی اضافه کرد: شرکت آب و فاضلاب استان با ترویج مصرف بهینه آب از روند افزایش مصرف سرانه آب در اصفهان جلوگیری کرده و این رقم را ثابت نگه داشته است اما این مصرف باید کاهش یابد.

امینی با بیان اینکه 78 درصد آب مصرفی در اختیار آبفا مربوط به بخش خانگی است، گفت: تاکنون در شش منطقه اصفهان انشعابات پرمصرف شناسایی شده که باید در نحوه مصرف تجدید نظر کنند.

رییس هیأت مدیره و مدیر عامل شرکت آب و فاضلاب استان اصفهان افزود: شناسایی انشعابات غیر مجاز نیز نقشی مؤثر در مدیریت مصرف آب دارد و تلاش ها باید در جهت شناسایی این انشعابات دو چندان شود.

وی سرعت عمل در حفر چاهها را بسیار ضروری اعلام و تصریح کرد: با توجه به اینکه بسیاری از چاههای فلمن از مدار بهره برداری خارج شده باید بسرعت 70 حلقه چاه حفر و تا اواسط خرداد، حداقل 54 حلقه چاه در مدار بهره برداری قرار گیرد تا بدین ترتیب آب شرب مشترکین در تابستان در سطح استان تأمین شود.

* خشکی زاینده رود تهدیدی برای بهداشت و محیط زیست

* تالاب گاوخونی « بمب شیمیایی ریزگردها»

اولین تاثیر کم آبی زاینده رود در سالهای گذشته به شماره افتادن نفس تالاب گاوخونی و سپس مرگ این تالاب بوده است که این موضوع علاوه بر تهدید جوامع انسانی بومی سبب نگرانی از تبدیل شدن این تالاب به یک مرکز محلی ریز گردها شده است.

تالاب گاوخونی یکی از تالاب های مشهور در جلگه مرتفع مرکزی ایران به شمار می آید. این تالاب حیاتی منطقه ای به وسعت ۴۷۶ کیلومتر مربع را پوشانده و در ۱۶۷ کیلومتری جنوب شرق اصفهان در کنار شهر ورزنه و در مجاورت تپه های شنی واقع شده است.

بگفته کارشناسان دانشگاه صنعتی اصفهان، رسوبات کف زاینده رود و تالاب گاوخونی آلوده به انواع مواد شیمیایی و فلزات سنگین است. این آلایندگی به دلیل تخلیه انواع پساب های صنعتی، کشاورزی و شهری در گذشته و حال است.

این وضع سبب شده که در اولین همایش مدیریت محیط زیست شهری و توسعه پایدار که با حضور جمعی از استادان رشته محیط زیست و کشاورزی در اصفهان برگزار شد از تالاب گاوخونی به عنوان « بمب شیمیایی ریزگرد» یاد شود، بمبی که در صورت خشک ماندن این تالاب محیط زیست انسانی استانهای اصفهان، یزد و کرمان و بخش وسیعی از کشور را تهدید می کند.

حقابه زیست محیطی رودخانه زاینده رود و تالاب گاوخونی 200میلیون متر مکعب در سال است که نه تنها در سالهای خشکسالی اخیر بلکه در سالهای میانگین هم تامین نشده است.

از سوی دیگر عدم کشت اراضی شرق اصفهان به علت کم آبی نیز کانون بالقوه ای برای ریزگردها را فراهم کرده است.

در مناطق خشک و نیمه خشک جهان رسالت کشاورزی در ابتدا حفاظت از خاک است و هزاران هکتار دشت حاصلخیر در شرق اصفهان علاوه بر تولید کشاورزی نقش حفاظت از خاک در حاشیه کویر را ایفا می کنند.

از سوی دیگر با خشک شدن زاینده رود فقط چاههای آب کشاورزی خشک نشده و بخش اعظمی از فضای سبز شهر اصفهان نیز که با آب چاه آبیاری می شود با تهدید جدی مواجه است. خشک شدن درختان کهنسال چنار اطراف فلاورجان در غرب اصفهان شاهد این ادعاست.

* بحران کمبود آب در بخش کشاورزی

به دلیل اولویت بخشهای شرب و صنعت بیشترین پیامدهای بحران کمبود آب در بخش کشاورزی و محیط زیست بوده است. مطابق آمارها سطح کشت در حوضه زاینده رود از 420 هزار هکتار به 260 هزار هکتار در سال 1385 کاهش یافته است. این کاهش شدید سطح کشت به غیر از کاهش شدید سطح کشت در سالهای خشکسالی اخیر است. این کاهش و همچنین کمبود آب برای تامین آب کافی، باغداران استان اصفهان را نیز در سالهای اخیر با کاهش کمی و کیفی محصول و خشک شدن درختها مواجه کرده است. مشکلاتی که زیان سالانه آن هزاران میلیارد ریال براورد می شود و به قول مسوولان محلی در بسیاری مناطق کشاورزان که زمانی زکات پرداخت می کردند مستحق دریافت زکات شده اند.

   * اثرات اجتماعی خشکی زاینده رود

به گفته کارشناسان علاوه بر اثرات اقتصادی و بهداشتی مشکلات اجتماعی نیز در ادامه خشکی زاینده رود بوجود خواهد آمد.

مردم بهره بردار از آب زاینده رود در استان اصفهان که بر اساس اسناد موجود حقابه دارند، سازمانها و همچنین دیگر جوامع بهره بردار در استانهای دیگر را مقصر خشکی زاینده رود خواهند دانست، بنابر این تلاش می کنند تا به اشکال مختلف اعتراضات خود را به گوش ارگانهای مسوول برسانند که در بسیاری موارد مشکلات اجتماعی را بوجود خواهد آورد.

در این میان برخی سیاست بازان نیز از این زمینه بالقوه اعتراض سوء استفاده کرده و مردم را در دو سوی زاینده رود تحریک می کنند تا در نهایت به اهداف خود برسند.

نکته جالب این است که همه آنها هم دم از نظر کارشناسی می زنند و حتی با نظرات دستگاه متولی آب کشور یعنی وزارت نیرو که علی الصول باید کارشناسی ترین جایگاه تصمیم گیری باشد نیز مخالفت می کنند.

* چشم انداز آینده و طرحهای تامین آب

براساس مطالعات انجام شده توسط شرکت آب منطقه ای اصفهان برای سال 1410 پیش بینی می شود میزان کمبود آب این استان به یک میلیارد مترمکعب در سال برسد.

بگفته اساتید دانشگاههای اصفهان این کمبود به شرط ثابت ماندن مصارف و عدم بارگذاری جدید حداقل در بخش صنعت و کشاورزی در حوضه زاینده رود است.

از سوی دیگر بنا به اظهارات مسوولان، راه اندازی تونلهای در دست تکمیل سوم کوهرنگ و خدنگستان نیز جوابگوی کمبود آب استان نیست و چاره ای جز انجام طرحهای جدید و مطرح انتقال آب به حوضه زاینده رود برای حفظ وضع موجود وجود ندارد.

طرح انتقال آب از فلات مرکزی موسوم به « بهشت آباد» که مدتی است در استانهای مرتبط با این پروژه مسئله ساز شده نیز بر اساس پیش بینی ها می تواند 50 درصد کمبود را جبران کند.

اجرای این پروژه که بر اساس تصمیم دولت قطعی شده است اکنون با توجه به مخالفت هایی که با آن در استانهای خوزستان و چهار محال و بختیاری صورت گرفته با تردید در باره چگونگی اجرا به شکل تونل یا خط لوله مواجه شده است.

استاندار اصفهان که سالها در وزارت نیرو کار کرده است با بیان اینکه این طرح سابقه 12 ساله کارشناسی دارد، افزود: طرح بهشت آباد خاص استان اصفهان نیست و طرحی برای فلات مرکزی ایران است که آب شرب استانهای اصفهان، یزد و کرمان را تامین خواهد کرد.

رسول زرگرپور افزود: این طرح باید در یک روال معقول با همکاری کارشناسان و نمایندگان سه استان اصفهان، چهار محال و بختیاری و خوزستان بررسی شود و در جلسات شورای عالی آب هم بر اجرای سریع این پروژه تاکید شده است.

وی گفت: بر اساس طرح مصوب، پروژه بهشت آباد باید 250 میلیون متر مکعب آب شرب برای استان اصفهان، 150 میلیون متر مکعب برای یزد و 180میلیون متر مکعب برای کرمان تامین کند.

وی افزود: در ده سال اخیر مراحل یک و دو این طرح تا حدودی اجرا شده اما اکنون پیشنهاد جدیدی برای اجرای آن مبنی بر انتقال آب از طریق تونل و خط لوله مطرح شده است.

استاندار اصفهان گفت: شاید بتوان بخشی از تونل را به لوله تبدیل کرد اما به نظرم توجیه اقتصادی ندارد زیرا عمر لوله ها 30 سال و عمر تونل بیش از 100 سال است ضمن اینکه هزینه های مالی اجرای طرح با لوله تا سه برابر بیشتر است.

در این حال نمایندگان استان اصفهان در مجلس شورای اسلامی از وزارت نیرو خواسته اند که هر چه سریعتر در مورد پیشنهادهای مطرح تصمیم بگیرد و قرار است تا سه هفته دیگر در این باره تصمیم قطعی گرفته شود.

  * راه نجات

با وجود انجام طرحهای انتقال آب به حوضه زاینده رود از سال 1333 تاکنون، همچنان تامین آب دغدغه مهم در این حوضه است.

پیشنهادهای متفاوت برای نجات این حوزه و منطقه فلات مرکزی ایران از جمله طرحهای پر هزینه انتقال آب از جنوب و شمال کشور در سالهای اخیر مطرح شده است، اما کارشناسان با توجه به همه جوانب راه نجات را به صورت مختصر « جلوگیری از هر گونه بارگذاری جدید برای مصرف آب در این حوضه و اجرای طرحهای پیش بینی شده انتقال آب با رعایت همه اصول زیست محیطی در سراب و پایاب و همچنین پایبندی و نظارت سختگیرانه بر اجرای حقابه ها با اعمال مدیریت واحد بر آب حوضه زاینده رود بیان می کنند».

این کارشناسان تاکید دارند که اگر این موارد رعایت نشود حتی انتقال تمام آب زاگرس مرکزی به فلات مرکزی ایران نیز باز مشکل را حل نمی کند و برای آن می توان مصرف جدید تعریف کرد.

به عبارت دیگر مهاجرت به فلات مرکزی ایران و توسعه و ایجاد صنایع آب خواه و کشت های پر آب در این منطقه و حوضه زاینده رود باید متوقف و آب مورد نیاز صنایع موجود و همچنین بخش غیر غذایی کشاورزی از طریق تصفیه پسابهای خانگی تامین شود.

ایرنا- مهران حقیقی اردکانی – مهسا ملک پور