به گزارش اصفهان شرق، محرم نخستین ماه سال قمری است، اهمیت این ماه در فرهنگ مردم ایران به واسطه وقایع کربلا در سال 61 هجری قمری است که به شهادت امام سوم شیعیان حضرت امام حسین(ع) و یارانش انجامید.

این واقعه تأثیری فراگیر بر همه جنبه‌های فرهنگ مردم ایران برجای گذاشته استف این تأثیرات در معماری مساجد، حسینه‌ها، تکیه‌ها، سقاخانه‌ها، آب انبارها، موسیقی، شعر، قصه، نمایش، مثل، قسم، لعن، دعا، نقاشی، خوشنویسی، انواع آیین‌ها بازتابی روشن و گویا یافته است.

واقعه کربلا و نتایج مرتبط بر آن حتی در مبارزات سیاسی ایرانیان در طول تاریخ تأثیر شگرفی بر جای گذاشته است، مضمون همه موارد فوق سوگواری و گرامی‌داشت یاد و خاطره امام حسین(ع) و یارانش بوده است.

مراسم و آیین‌نامه‌های عاشورا بسیار متنوع هستند و شامل اشکال متفاوت نذری، سینه‌زنی، زنجیرزنی، نوحه‌خوانی، دسته‌گردانی، علم‌بندی، تشت‌گذاری، نخل‌گردانی، روضه‌خوانی، تعزیه، سنگ‌زنی می‌شود، بخش اصلی این آیین‌نامه‌ها را آیین‌نامه‌های نمایشی تشکیل می‌دهند.

در شهرستان شهرضا از دیر زمان در مورد برگزاری مراسم عزاداری حضرت سیدالشهداء(ع) به بهترین و باشکوه‌ترین نوع خود کوشش و اقدام می‌شده و هم اکنون نیز ادامه دارد.

در تعدادی از سفرنامه‌ها درباره چگونگی برگزاری مراسم عزاداری ماه محرم در شهرضا گزارش‌هایی آمده است، وامبری خاورشناس مجارستانی در سال 1277 ه.ق  1862 م. در یکی از مراسم عزاداری شهرضا شرکت کرده و چگونگی دسته‌های سینه‌زنی را توصیف کرده است.

پیرلوتی در تاسوعای سال 1317 ه.ق 1899م. وارد روستای مقصودبیک شده و درباره مراسم عزاداری و سینه‌زنی این روستا توضیحاتی آورده است، فردای آن روز یعنی روز عاشورا وی در قمشه به سر برده و آنچه از برگزاری مراسم عزاداری روز عاشورا که در شهر و مجلس روضه‌خوانی در خانه یکی از اعیان مشاهده کرده را ثبت کرده است.

مراسم عزاداری ماه محرم شهرضا از دوم محرم شروع می‌شود

مراسم عزاداری ماه محرم شهرضا از دوم محرم شروع و دسته‌ها از روز 7 محرم راه‌اندازی می‌شوند، این دسته‌ها هر کدام بیرق و علامت مخصوص به خود دارند و با خواندن مراثی و نوحه و اشعار حزن‌آور یادآور این واقعه عظیم می‌شوند، از طرف رؤسای دسته‌ها و دیگر خیران معمولاً در روزهای تاسوعا و عاشورا و بعضی به مدت چهار روز به اعضای هیأت غذا داده می‌شود.

نوحه‌ها و مراثی که در هیأت خوانده می‌شود از شعرای شهرضایی متقدم و عصر حاضر نظیر مرحوم محمدحسن سهائی متخلص به صباغ که توسط هیأت سقا خوانده می‌شود یا اشعار معاصر نظیر آشفته، پریش، سلطانیان و متقی است.

در کتاب تاریخ شهرضا در تاریخ 1374 تعداد 23 هیأت در شهرضا ذکر شده است که هر کدام دارای تکیه و محل مخصوص به خود هستند، مانند تکیه انصارالحسین، تکیه بنی اسد (سنگ‌زن)، تکیه بیت‌الاحزان (زنجیر زن)، تکیه سینه‌زن، تکیه ابوالفضل (بیت‌العباس)، تکیه قائمیه، تکیه عسگریه، تکیه محله‌آقا، تکیه دوالی‌ها، تکیه سنگ تراش‌ها.

در این گزارش به معرفی هیأت سنگ‌زن شهرضا می‌پردازیم.

سنگ‌زنی

سنگ‌زنی نوعی عزاداری گروهی است که در برخی از شهرهای ایران و بیشتر در شب تاسوعا یا عاشورا انجام می‌گیرد، در این مراسم هر یک از عزاداران دو قطعه چوب خراطی شده به شکل نیم گوی به دست می‌گیرند و با نظم ویژه‌ای به آهنگ اشعار نوحه‌خوان آن‌ها را به هم می‌کوبند که صدای پر طنین و یک نواختی ایجاد می‌کند.

در پشت هر یک از چوب‌ها با قطعه‌ای از چرم حلقه‌ای به اندازه انگشتری تعبیه می‌کنند. فرد سنگ‌زن انگشت وسط خود را درون آن می‌کند تا هنگام کوبیدن، چوب از مشت او رها نشود.

در مورد پیشینه آیین سنگ‌زنی اطلاعات چندانی در دست نیست، از قدیمی‌ترین گزارش‌هایی که می‌توان به آن اشاره کرد، یکی سفرنامه پیترو دلاواله است، وی درباره ماه محرم سال 1027 ه. ق در اصفهان توصیفاتی آورده است و در این بین می‌نویسد: «عده‌ای برهنه نیز راه می‌روند که تمام بدن خود را به رنگ قرمز در آورده‌اند تا نشانی از خون‌هایی که به زمین ریخته و اعمال زشتی که آن روز نسبت به حسین انجام گرفته است، باشد و همه با هم آهنگ‌های غم‌انگیزی در وصف حسین و مصایبی که بر او وارد شده است، می‌خوانند و دو قطعه چوب یا استخوانی را که در دست دارند به یکدیگر می‌کوبند و از آن صدای حزن‌انگیزی به وجود می‌آورند و به علاوه حرکتی به سر و تن خود می‌دهند که علامتی از اندوه بی‌پایان آن‌ها است و بیشتر به رقص شباهت دارد.

عبداله مستوفی هم در گزارش خود از مراسم سنگ‌زنی کاشانی‌های مقیم پایتخت در زمان ناصرالدین شاه حرکات آن‌ها را به رقص تشبیه کرده است، در این گزارش به جای «برهنه و خون آلود بودن» اعضای گروه به لباس متحدالشکل آن‌ها اشاره شده است.

سنگ‌زنی در شهرضا

هیأت سنگ‌زن شهرضا به هیأت بنی‌اسد مشهور است و شیوه عزاداری آن‌ها به 500 سال قبل باز می‌گردد، بنا بر روایات شفاهی مردم، زنان طایفه بنی‌اسد در شب 13 محرم از مردان خود خواستند که پیکر شهدای کربلا را دفن کنند.

همین که زنان بیل به دست برای دفن اجساد رفتند به غیرت مردان برخورد و مردان دفن پیکر شهدا را متقبل شدند، زنان در این حین سنگ به دست گرفتند و به سر و سینه زدند و حسین حسین گفتند و بسیار عزاداری کردند (به نقل از حاج علی سبزواری سردسته هیأت بنی اسد شهرضا).

آنچه در منابع در مورد نقش طایفه بنی‌اسد در واقعه کربلا ذکر شده بر این روایت شفاهی صحه می‌گذارد، بنی‌اسد نام تیره‌ای از قبایل عرب از فرزنداناسد بن خزیمه بن مدرکه است، این طایفه در قیام عاشورا در سال 61 ه.ق به سه دسته تقسیم شدند.

موافق با حضرت امام حسین(ع)، مخالف و بی‌طرف، حبیب بن مظاهر، اسن بن حرث، مسلم‌ بن عوسجه، قیس بن مسهر، موقع بن ثمامه و عمربن خالد صیداوی از سران موافق بودند و حرمله بن کاهل اسدی، قاتل فرزند شیرخوار امام حسین، از سران مخالف بود.

گروهی از زنان دسته سوم یعنی افراد بی‌طرف پس از شهادت امام حسین(ع) بر میدان جنگ گذر کردند و پیکر شهدای کربلا را دیدند و تحت تأثیر قرار گرفتند، آنان به سرزمین خود رفتند و مردان را برای دفن اجساد خبر کردند.

ابتدا زنان خود بیل و کلنگ به دست گرفتند و به طرف کربلا روان شدند تا این که پس از مدتی وجدان مردان بنی اسد بیدار شد و آنان نیز به خود آمدند و به دنبال زنان راه افتادند و به دفن اجساد امام(ع) و یارانش پرداختند اما چون اجساد را نمی‌شناختند، سرگردان شدند.

در آن هنگام حضرت سجاد آمدند و پیکر اهل بیت و اصحاب را یک به یک به آنان شناساندند، این فداکاری سبب شهرت آنان شد، چنان که از آن پس شیعیان به چشم احترام و محبت به قبیله بنی‌اسد می‌نگرند.

پیشینه هیأت بنی‌اسد شهرضا

حاج على سبزواری از بزرگان و سردسته این هیأت در مورد پیشینه و چگونگی ورود آن به شهرضا چنین می‌گوید: سنگ‌زن در ابتدا در بحرین بوده است و جد وی حاج حسین حاج عباس آن را از بحرین به سبزوار برده است. آمیرزا پسر حاج حسین از سبزوار به شهرضا آمده است.

آمیرزا (دفتردار و دبیر سلیمان خان) شب عاشورا غمگین بوده است، سلیمان خان دلیل غمگینی‌اش را می‌پرسد و او می‌گوید که ما در سبزوار هیأت و آیینی برای عزاداری داشته‌ایم اما اکنون در اینجا غریب افتاده‌ایم، سلیمان خان دستور به تأسیس هیأت می‌کند.

به دستور سلیمان خان 100 جفت سنگ از چوب وشمه از بویراحمد ساخته می‌شود و بیرقی نیز برای آن تهیه می‌شود، بدین گونه 180 سال پیش این هیأت تأسیس می‌شود.

زمین تکیه سنگ‌زن بنی‌اسد شهرضا را سلیمان خان اهدا کرده است (به نقل از حاج على سبزواری) این تکیه ابتدای خیابان حکیم فرزانه واقع شده است، ساختمان حسینیه به کمک حاج امیرقلی قیام، حاج عباسقلی سبزواری و حاج على سبزواری به تاریخ 1393 قمری بنا شده است.

سلیمان خان حمام و مسجد و تکیه‌ای در این مکان ساخته بود که امروزه مخروبه است، در حد غربی این تکیه یادی از او شده و بر یک قطعه کاشی چنین آمده است: خدا رحمت کند مرحوم سلیمان خان را.

از خاندان و خانواده‌هایی که عمده اعضای هیأت سنگ‌زن بنی اسد شهرضا را تشکیل می‌دهند می‌توان به فامیل‌های سبزواری، گلابی، عشقی، دهقانزاد، تاکی و جریده‌دار و حاج حسن گلابی، حاج علی سبزواری، حاج ابراهیم دهقانزاد، قربانعلی عشقی و عبدالرحیم عشقی از بزرگان و سردسته‌های این هیأت اشاره کرد.

چگونگی اجرای سنگ‌زنی

در شهرضا اعضای هیأت سنگ‌زن برای اجرای مراسم به تکیه‌ها، حسینیه‌ها و روضه‌های مختلف می‌روند، هنگام ورود به محل سردسته هیأت و یکی از افراد هیأت که اصطلاحاً دم‌گیر خوانده می‌شوند سلام و جوابی را رد و بدل می‌کنند و پس از آن همه افراد هیأت در دو صف روبه‌روی هم قرار گرفته شروع به سنگ‌زنی می‌کنند.

در ابتدای بحث شکل کلی سنگ تشریح شد، ریتم و فرم اجرای سنگ‌زنی در طول مراسم متفاوت است، در ابتدا زدن سنگ‌ها در سه حرکت یا اصطلاحاً به صورت سه ضرب انجام می‌شود، ضرب اول جلو و پایین بدن، ضرب دوم روی سینه و ضرب سوم بالا و پشت سر زده می‌شود.

بعد از اینکه سنگ‌زنی به صورت سه ضرب انجام شد با تغییر شعر و ریتم و آهنگ، سنگ زنی چهار ضرب می‌شود که سه ضرب آن پایین و جلوی بدن و ضرب چهارم بالا و پشت سر و با سرعت زیاد انجام می‌گیرد، در همه ضرب‌ها هیأت‌ «حسین حسین» می‌گویند و سر دسته اشعاری را مداحی می‌کند، ایستادن در صف بر اساس کسوت است، ریش سفیدان و سادات جلوتر می‌ایستند.

یکی از مهم‌ترین اجزای هیأت جریده است که برای این هیأت بسیار حائز اهمیت است و یکی از خاندان‌های شهرضا که به مراقبت و نگهداری آن مبادرت می‌ورزند را جریده‌دار می‌نامند.

جریده

جریده نوعی علم پر آذین و برگ است که در عقب دسته با هیأت حرکت داده می‌شود، جریده بیشتر در مناطق کویری مثل کاشان، قم، کرمان، یزد و نیز در شهر مشهد و استان هرمزگان به کار می‌رود، آویزهای جریده در مناطق مختلف بسیار گوناگون و متنوع است.

جریده در شهرضا عَلمی است متعلق به دسته سنگ‌زن شامل چوبی است که آویزه‌های گوناگونی دارد که بسیاری از آن‌ها نماد طبقه اجتماعی و صنف یا به اصطلاح سلسله‌ای است، 17 صنف یا شغل هر کدام جداگانه آویزه‌ای را بر روی جریده نصب کرده‌اند به عنوان مثال کفش نماد صنف کفاشان، منبر نماد واعظان و اره نشانه نجاران است.

جریده از بالا به پایین شامل تیغ، طوق و مهره است، کشکول نفیر، زنجیر و دُر (مهره‌های بلورین) از دیگر اجزای جریده هستند.

انتهای پیام/فارس