احسان علینیان(کارشناس ارشد نانو فناوری)/ چند روز پیش بود که در اینترنت مشغول تحقیق در مورد یک موضوع مرتبط با نانو بودم که به طور اتفاقی به این تیتر درشت در یک خبرگزاری روبه رو شدم:

ایران هفتمین کشور برتر دارنده نانوتکنولوژی جهان شد/ صعود ۲۸ پله‌ای در ۸ سال

با توجه به اینکه رشته تحصیلی خودم نانو است خیلی کنجکاو شدم و تصمیم گرفتم بیشتر در این باره تحقیق کنم:

• ایران در سال ۲۰۰۵ میلادی مقام ۳۵ تولید علم در حوزه فناوری نانو را به خود اختصاص داده بود.

• چند سالی است که دانشمندان و پژوهشگران ایران در حوزه فناوری‌های نوین گام‌های موثری برداشته و پیشرفت‌های درخور توجهی نصیب جمهوری اسلامی ایران شده است.

• ایران در سال جاری در بین کشورهای اسلامی در حوزه فناوری نانو مقام نخست و نیز در بین کشورهای خاورمیانه مقام اول را به خود اختصاص داده است.

• به زبان دیگر، ایران از سال ۲۰۰۷ به این سو، در بین کشورهای اسلامی و منطقه خاورمیانه جایگاه نخست تولید علم در حوزه فناوری نانو را در دست دارد.

• رتبه اول تولید علم در حوزه فناوری نانو در سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳ در دست جمهوری خلق چین است.

• فدراسیون روسیه، برزیل، هلند، ترکیه و سوئیس نیز به ترتیب با کسب رتبه های ۱۶ تا ۲۰ سهم مهمی را در تولید علم در حوزه فناوری نانو به خود اختصاص داده‌اند.

بعد از دیدن این آمار و رتبه بندی به خودم اول به عنوان یک ایرانی و دوم به عنوان کسی که در این رشته تحصیل کرده افتخار کردم.اما یک سوال نیز در این میان وجود دارد و آن این که در کنار این آمار افتخار آمیز ما باید از خود بپرسیم آیا پیشرفت ما در این زمینه همه جانبه و مؤثر بوده؟

نانو فناوری را می‌توان در یک جمله علم دست‌کاری و مهار ماده و دستگاه‌ها، در ابعاد بین ۱ تا صد نانو متر دانست در اصل نانو فناوری می¬توان فهم و به کارگیری خواص جدیدی از مواد و دستگاه‌ها در ابعاد بسیار بسیار کوچک است که در طی این فرایند ماده خواص فیزیکی و شیمیایی جدیدی- به خاطر غلبه خواص کوانتومی بر خواص کلاسیک- از خود نشان می‌دهد. کاربرد‌های‌ فناوری‌نانو‌ ‌در همه جا‌‌ همراه با هزینه کمتر، دوام‌ و عمر‌ ‌بیشتر، ‌مصرف انرژی‌ پایین‌تر، ‌‌هزینه نگهداری‌‌ کمتر و خواص بهتر است. فناوری نانو را می‌توان موج چهارم انقلاب صنعتی دانست فناوری که در کنار فناوری اطلاعات و زیست فناوری به به عنوان فناوری‌های کلیدی برای پیشرفت همه جانبه هر کشور در قرن حاضر شناخته می‌شود. به همین دلیل است که همه کشور‌های توسعه یافته و در حال توسعه بودجه‌های بسیار عظیمی را در این بخش سرمایه گذاری کرده‌اند و تمام تلاش خود را بکار برده‌اند تا سایر کشور در این دانش مهم پیشی بگیرند. از ابتدای دهه ۱۹۸۰ نانو فناوری در تمام تحقیقات علمی روز دنیا راه یافته و به سرعت در حال رشد است.

با توجه به نو پا بودن این فناوری در جهان، در پاییز سال ۱۳۸۲ به دستور رییس جمهور وقت و به پیشنهاد مرحوم دکتر محمد تقی ابتکار ستاد ویژه توسعه فناوری نانو با الهام از برنامه پیشگامی ملی نانو فناوری در بسیاری از کشورهای دنیا و خصوصاً ایالات متحده آمریکا تشکیل شد و وظیفه اصلی این ستاد تعیین مسیر حرکت و اولویت‌های ملی کشور، رفع موانع در زمان اجرا و خدمت رسانی به بخش‌های اجرایی (خصوصی و دولتی) برای توسعه فناوری نانو تعیین شد. وجود این ستاد از ابتدای پیدایش این فناوری در جهان در بسیاری از جهات به پیشرفت و توسعه آن در ایران کمک کرد و می‌توان گفت فناوری نانو از جمله موارد معدودی بود که در کشور تصمیم به موقع در مورد آن گرفته شد تا کشور در این زمینه از پیشرفت‌های جهانی عقب نمانده باشد و پا به پای دیگر کشورها رشد کند. به حق باید گفت تا کنون حمایت‌های مالی بسیار خوبی از پژوهشگران ایرانی و شرکت‌های تازه تأسیس در این زمینه انجام داده است. از همان ابتدای تأسیس ستاد حمایت‌های از پایان نامه‌های دانشجویی و چاپ مقالات بسیار خوب بوده است به طوری که این حمایت‌های تشویقی باعث سوق دادن دانشجویان و پژوهشگران کشور به سمت انجام پایان نامه‌ها و تحقیقات مرتبط با نانو شده و همین امر نیز به نوبه خود باعث افرایش تعداد مقالات داخلی و خارجی چاپ شده در زمینه نانو گشته است چرا که یکی از مهم‌ترین شاخص‌های ارزیابی کشورها برای میزان پیشرفت در نانو، تعداد مقالات است.

بر پایه آمار منتشر شده ایران با رشد ۱۳٫۴ درصدی نسبت به سال گذشته ۴۱۷۵ مقاله مرتبط با نانو فناوری منتشر کرده است که حدود ۴ درصد از کل تولیدات علوم نانو را در سال ۲۰۱۳ شامل می‌شود. ایران همچنان رتبه اول جهان اسلام و کشورهای منطقه در تولید علوم نانو را در اختیار دارد. اما جای یک نکته در این‌جا بسیار خالی است همزمان با پیشرفت فضای علمی دانشگاهی کشور در نانو فناوری تا چه حد توانسته‌ایم از این یافته‌های جدید علمی استفاده کنیم و چقدر آن¬ها را به عینه در صنعت کشور و زندگی روزمره خود مشاهده می کنیم. در واقع سهم این فناوری و این پیشرفت علمی در زندگی روزمره و پیشرفت تولید نا خالص ملی چقدر است؟

با توجه به مزیت‌های بی‌شمار فناوری نانو که می‌تواند به منجر به بهبود کیفیت کالاهای تولید شده افزایش بهره‌وری، کاهش هزینه‌ها و به خصوص صدر مورد مصرف انرژی که یکی از معضلات کشور ما در حوزه تولید است، ستاد نانو فعالیت¬های زیادی (در قالب برگزاری سمینارها، نمایشگاه‌ها و نشت‌های مشترک با دانشگاه ) در این حوزه انجام داد است تا صنعتگران و سرمایه گذاران کشور با فناوری نانو آشنا شوند اما متأسفانه هنوز دیده می‌شود که بسیار از صنایع ما با این فناوری هیچ آشنایی ندارد و در برخورد اول اظهار بی‌اطلاعی می¬کنند. برخی هم نسبت به این صنعت دیدگاه مثبتی ندارند و با توجه به نو بودن آن هنوز اطمینان کافی به آن ندارند. البته مشکل اخیر سابقه طولانی داشته و فقط به نانو فناوری مربوط نمی¬شود و در کل صنعت ما به دانشگاه اعتماد چندانی ندارد. یکی از اشکالات موجود در این زمینه عدم ورود تحقیقات دانشگاهی و علمی کشور به صنعت و بازار است همچنین بیشتر اختراعات در زمینه نانو در کشور بدون حمایت و توجه می‌ماند شاید مهمترین چالش پیش رو در این حوزه نیاز فناوری نانو به سرمایه زیاد و همچنین ماهیت چند رشته‌ایی بودن و کار تیمی آن است.

در این چند سال اخیر در کشور سرمایه گذاری‌های زیادی در این حوزه شده است بطوری که بخش خصوصی بسیارعلاقه‌مند برای ورود به این حوزه می‌باشد. اما متأسفانه کار¬های انجام شده تا حصول نتیجه نهایی پیگیری نشده است و به طور نیمه کاره و ناتمام رها شده است.

متأسفانه در این پدیده‌ی نامیمیونی نیز شکل گرفته و اخیرا برخی شرکت‌ها استفاده سوء تبلیغاتی از واژه نانو می‌کنند و بعضاً دیده شده است که در معرفی محصولات خود ادعا می‌کنند که در تولید فلان محصول خود از نانو فناوری استفاده نموده‌اند در حالی در اکثر موارد محصول تولید شده نه تنها برتری‌های یک محصول نانویی را ندارد بلکه فاقد حداقل ویژگی‌های یک محصول عادی است. به خصوص که با توجه به خاص بودن این فناوری در اکثر موارد تشخیص این که آیا در محصولی از این فناوری استفاده شده است یا نه نیاز به مهارت خاص و همچنین تجهیزات و امکانات بسیار پیشرفته‌ایی دارد. این سوء استفاده تجاری از واژه نانو فناوری باعث شده است مردم تا حدی به کارآمدی آن بی اعتماد شوند. همانطور که در بالا نیز اشاره شد ورود نانو به صنعت و سرمایه‌گذاری در این بخش نیاز سرمایه هنگفت و حمایت‌های بخش دولتی و خصوصی است که این امر خود اشتغالی فارغ التحصیلان این رشته را با مشکل روبه رو می‌کند

از طرف دیگر در سال‌های اخیر رشد پر شتاب و در برخی موارد بیش از اندازه دانشجویان تحصیلات تکمیلی در این حوزه که متأسفانه بدون هیچ گونه برنامه‌ریزی‌ مدونی صورت گرفته و آینده شغلی و جایگاه مورد نظر فارغ التحصیلان در این زمینه نادیده گرفته شده را شاهد بوده‌‌ایم.

مشکلی که هر چند در سایر رشته‌های تحصیلی نیز دیده می شود اما در این حوزه با توجه به جدید بودن، جذاب بودن، اشباع نبودن فارغ‌التحصیل و وجود پتانسیل‌های بالقوه زیاد در این حوزه نتنها کمی نا‌عادلانه به نظر می‌رسدبلکه به خطری برای این دانش استراتژیک تبدیل شده است. متأسفانه این یک حقیقت است که با توجه به دلایل گفته شده، صنعت و بازار کار کشور قابلیت و پتانسیل جذب فارغ‌التحصیلان این رشته را ندارد و در اکثر موارد فارغ التحصیلان نانو فناوری مجبور می‌شوند یا در بخش‌های غیر مرتبط فعالیت کنند و یا به دور از بازار کار باشند. پژوهش و تحقیق در این حوزه نیازمند به دستگاه‌ها و امکانات بسیار پیشرفته‌ایی دارد که در مواردی این تجهیزات کامل انحصاری بوده و در اختیار چند کشور معدود جهان است. به همین خاطر لازم است مسئولین و برنامه ریزان کشور برای توسعه همه جانبه و رشد کیفی در این حوزه توجه ویژه‌ایی به تأمین لوازم و تجهیزات آزمایشگاهی این رشته داشته باشند.

آنچه امروز شاهد آنیم رشد کمی مقالات علمی در این حیطه است اما این رشد کمی به خودی خود به حال مردم و دانشمندان نانوی کشور مفید نیست و تنها به صورت ناخواسته به صنعت کشورهایی که در این زمینه رشد همه جانبه داشته اند کمک می کند بدون آنکه برای کشور خودمان وحتی برای دانشمندان این علم سودی داشته باشد. پس نباید تنها به آمار ارقام هرچند غرور افرین تکیه کردوبرای کاربردی کردن این علم در کشور بایست آستین همت بالا زد.